Η Κατάρριψη του Δόγματος της Ατομικής Ευθύνης

Εισαγωγή

Δεν έχεις αρκετά χρήματα για τρόφιμα; Μάλλον δε γνωρίζεις να διαχειρίζεσαι σωστά τα οικονομικά σου. Δεν έχεις βενζίνη να βάλεις στο αμάξι; Τι το θες το αμάξι αφού είσαι φτωχός, καλύτερα πάρε τα μέσα μεταφοράς. Έχεις δύο πτυχία και δεν μπορείς να βρεις δουλειά; Ήταν δικό σου το λάθος να επιλέξεις τη συγκεκριμένη σχολή, κανένας δε σε ανάγκασε. 

Το δόγμα της ατομικής ευθύνης είναι ύπουλα κατασκευασμένο, έτσι ώστε να ρίχνει το βάρος της ευθύνης του ίδιου του πολιτικού συστήματος και των θεσμών, πάνω στις ήδη εξαθλιωμένες πλάτες του καθημερινού πληθυσμού, ο οποίος βιώνει τις καταστροφικές συνέπειες των πολιτικών επιλογών των "εκπροσώπων" του. Αυτή είναι η κυρίαρχη επιχειρηματολογία, που ακούμε καθημερινά, με ολοένα και περισσότερη ένταση τα τελευταία 6 χρόνια,στα κανάλια, από υψηλόβαθμα στελέχη της ΝΔ.

 Η αντίληψη περί ανάληψης μιας ατομικής ευθύνης, όταν κάτι πάει στραβά, είναι μια ευρέως διαδεδομένη κατάσταση, η οποία αποσκοπεί στο να οδηγήσει το σώμα των πολιτών, στο να στρέψει την αντίληψη του, προς βαθύτερα επίπεδα  ιδιώτευσης, με απώτερο σκοπό την αδυναμία ανάλυσης των κοινωνιών μέσα από ένα συστημικό ερμηνευτικό πλαίσιο. Όταν το μόνο που μπορείς να δεις είναι τα άτομα, τότε είναι αδύνατον να αξιολογήσεις την επάρκεια των θεσμών και των ευρύτερων ινστιτούτων των ανθρώπινων πολιτειών, τα οποία, για την ακρίβεια, αποτελούν την πιο γιγαντιαία πηγή του κακού.

 Το δόγμα της ατομικής ευθύνης εκδηλώνεται μέσα σε καθημερινά πλαίσια, με τον προαναφερόμενο κακόβουλο σκοπό. Στην αρχή, αυτό διαμορφώνεται συνειδητά από τεχνικά μέσα των καθεστωτικών δυνάμεων, όπως τα ΜΜΕ. Κατόπιν επαρκής επανάληψης και τριβής με τον καθημερινό κόσμο, αυτός εσωτερικεύει τις αξίες της προαναφερόμενης αφήγησης και τελικά την εκδηλώνει και αναπαράγει μέσα σε φυσικά πλαίσια της καθημερινότητας του. Το αφήγημα γίνεται δεύτερη φύση. Η παραπάνω περιγραφή αποτελεί απλά μια συγκεκριμένη μέθοδο αντιληπτικού ελέγχου του πληθυσμού. Η εργαλειοθήκη των συστημάτων διακυβέρνησης είναι εξαιρετικά πιο πλούσια και ποικιλόμορφη.

 Στο παροντικό άρθρο, η εστίαση θα γίνει στο αφήγημα της ατομικής ευθύνης. Θα επιχειρηθεί:

 1) Η κατάρριψη του και η περιγραφή του σκοπού χρήσης του.

2) Η παροχή ενός δομικού ερμηνευτικού πλαισίου περί λειτουργίας του κόσμου, που ξεπερνάει τα στενά όρια του ατόμου και της ατομικής ευθύνης.

3) Η διαμόρφωση και όχι η ολοκληρωτική κατάργηση της ροής του δόγματος της ατομικής ευθύνης, έτσι ώστε να μπορεί αυτό να διοχετευτεί, προς την  καλλιέργεια υπεύθυνων τύπων ανθρώπων, που θα είναι ικανά να εκκινήσουν τη διαδικασία της προσωπικής ενδοσκόπησης και να αναλάβουν ευθύνη για τα ηθικά χρέη -για τα οποία είναι πράγματι υπεύθυνοι-  και όχι για τις φαντασιακές ευθύνες που τους φορτώνουν, οι πολιτικοί καρεκλοκένταυροι και οι επιχειρηματικοί βαρόνοι.

 

 

Η καθημερινή εκδήλωση του δόγματος 

Για να κατανοήσει κανείς τον σκοπό του δόγματος του ατομικισμού, πρέπει πρώτα να γνωρίζει την ίδια του τη δομή. Ας στραφούμε σε αυτό το σημείο, σε πηγές που το αναπαράγουν. Οι πιο χαρακτηριστικοί υποψήφιοι -που το οπλοποιούν και στρέφουν κατά του γενικού πληθυσμού- είναι συγκεκριμένοι κυβερνητικοί εκπρόσωποι και δημοσιογράφοι στα κανάλια του κυρίαρχου καθεστωτικού ρεύματος. Αν κάποιος ανοίξει την τηλεόραση του και παρακολουθήσει συνεντεύξεις και ομιλίες αυτών των προσώπων, θα δει πως με μεγάλο ενθουσιασμό, αυτοί μεταθέτουν το βάρος των ευθυνών στους ίδιους τους πολίτες, για τις κακουχίες που βιώνουν.

Όταν λοιπόν, ένας δημοσιογράφος αναφέρει σε κάποιον πολιτικό εκπρόσωπο την ύπαρξη φλεγόντων ζητημάτων, όπως την ανεργία, την ακρίβεια στα τρόφιμα και καύσιμα και τον ανακρίνει για το τι πολιτικές θα εφαρμόσει η κυβέρνηση του για την επίλυση αυτών των προβλημάτων, εκείνος  στρέφει το βάρος της ευθύνης στην ατομική σφαίρα. Μέσα από το δόγμα της ατομικής ευθύνης, αν κάποιος δεν μπορεί ή δυσκολεύεται να πληρώσει τους λογαριασμούς του, τότε φταίει αποκλειστικά αυτός, διότι δεν είναι ένας "οικονομικός" άνθρωπος.

 Δεν κατέχει τις κατάλληλες ικανότητες αποταμίευσης ή και διαχείρισης χρηματικών πόρων, για να ανταπεξέλθει στις ανάγκες του. Εν συντομία λοιπόν, το δόγμα, μας λέει, πως " Αν εσύ ζορίζεσαι να βάλεις βενζίνη, τότε εσύ φταις, κάνε καλύτερες επιλογές στη ζωή σου, δούλεψε πιο έξυπνα, για να ανέβεις την κοινωνική σκαλωσιά. Έχεις μόνο τον εαυτό σου να κατηγορήσεις για τις δυσκολίες που ΕΣΥ βιώνεις".

Πόσο έγκυρο είναι αυτό το επιχείρημα όμως; Όπως θα δούμε παρακάτω, αν και φυσικά υπάρχει ατομική ευθύνη και αν και  κάποιος είναι όντως υπεύθυνος για τις πράξεις του και επιλογές που κάνει - θα διαπιστώσουμε πολύ σύντομα- πως  το αφήγημα της ατομικής ευθύνης έχει συγκεκριμένα όρια και περιορισμούς. Ενώ υπάρχει μια έγκυρη βάση, πάνω στην οποία στηρίζεται, αργότερα σπάει και καταρρέει, από το ίδιο του το βάρος. Η ρητορική του, δεν αναπαράγεται μόνο από δημοσιογράφους, τα ΜΜΕ και πολιτικούς, αλλά και από δεξιές δεξαμενές σκέψης, πολιτικούς οργανισμούς, καθώς και έχει διεισδύσει και μέσα στον ίδιο τον ιστό της κουλτούρας μας ( σε βιβλία, κινηματογράφο κ.τ.λ. ).

 Έχει μεταμορφωθεί στην τελική, σε  μια βολική ρητορική συσκευή, η οποία χρησιμοποιείται από πολιτικούς και δημοσιογράφους του κυρίαρχου ρεύματος, για να αποποιηθούν -οι ίδιοι- από κάθε πιθανή ευθύνη, που επιφέρουν οι καταστροφικές πολιτικές τους, πάνω στις ζωές των πολιτών και εργαζόμενων, με το να ρίχνουν το φταίξιμο πάνω στους τελευταίους.

Δεν φταίνε οι θεσμοί, τα πολιτικά και οικονομικά σώματα, τα ινστιτούτα της κοινωνίας. Φταίει ένας συγκεκριμένος διεφθαρμένος πολιτικός, αστυνομικός ή ιερέας, όταν αυτοί οι οργανισμοί συμπεριφέρονται με επιβλαβή χαρακτήρα προς το κοινό καλό και επίσης φταίει ο ίδιος ο μέσος πολίτης, για το αν δεν έχει πρόσβαση σε ιατρική περίθαλψη. Αυτό θέλουν να μας κάνουν να πιστέψουμε και να το αποδεχτούμε σαν φυσική πραγματικότητα. Αυτός είναι ο στόχος του αφηγήματος. Αν φταίνε τα άτομα, δεν υπάρχουν δομικά προβλήματα στην κοινωνία. Αν δεν υπάρχουν δομικά προβλήματα στην κοινωνία, το σύστημα δουλεύει ορθά και άρα το πολιτικό καθεστώς, δε χρειάζεται να αναλάβει οποιαδήποτε μορφή ευθύνης ή συνέπειας για τις πολιτικές του επιλογές.

Η υιοθέτηση από τον κόσμο, ενός συστημικού ερμηνευτικού πλαισίου των κοινωνιών είναι επικίνδυνο φαινόμενο. Αν αυτός είναι ικανός να δει πίσω από τα άτομα, τότε θα ανακαλύψει τις αντιφάσεις και αποτυχίες του συστήματος. Αν συμβεί και αυτό, το σύστημα χάνει εγκυροποίηση στα μάτια του, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε συλλογικό αίτημα για ριζική αλλαγή ως προς έναν εναλλακτικό τύπο διακυβέρνησης, πράγμα άκρως απειλητικό για την άρχουσα τάξη. Ακριβώς εξαιτίας αυτού του κινδύνου, το ατομικιστικό ερμηνευτικό πλαίσιο αναφοράς, πρέπει να κυριαρχήσει επί του δομικού, για να διατηρηθεί η σταθερότητα, η αναπαραγωγή και περαιτέρω πιθανή εξάπλωση, της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων. 

Παρακάτω, γίνεται ανάλυση των κοινωνικών αδικιών μέσα από ένα συλλογικό αντιληπτικό πλαίσιο,κάτι που έρχεται σε στεγνή αντιπαράθεση με τον ατομικισμό. Ας καταλάβουμε λοιπόν τα δύο άκρα. Την ατομική αλλά και  τη δομική ευθύνη.  

 

Συστημική ευθύνη: Το χαμένο ξαδελφάκι της ατομικής ευθύνης

 Όπως ήδη έχει ειπωθεί, ο στόχος του κειμένου δεν είναι η μετατόπιση του βάρους της ευθύνης στο αντίθετο άκρο, σε ολοκληρωτικό βαθμό. Για την κατάρρευση των αφηγημάτων, των φιλελεύθερων δεξαμενών σκέψεων, δεν είναι απαραίτητο να χρησιμοποιηθούν τα κακόβουλα και προπαγανδιστικά μέσα τους, εναντίον τους.Το μόνο που αρκεί είναι να παρουσιαστούν και να σχολιαστούν οι απλές και μη αμφιλεγόμενες πτυχές της πραγματικότητας με τιμιότητα και ειλικρίνεια. Η ατομική ευθύνη μπορεί να συνυπάρξει με τη συλλογική.

Είναι λογικό και αναμενόμενο να αποδεχτεί κανείς πως υπάρχει ένα συγκεκριμένο επίπεδο ατομικής αλλά και θεσμικής ευθύνης μέσα στις σύγχρονες κοινωνίες. Αυτό είναι αναπόφευκτο συμπέρασμα, από την παραδοχή του γεγονότος, πως υπάρχει διαστρωμάτωση των πολιτειών μας σε διαφορετικά επίπεδα. Το προσωπικό, το τοπικό, το περιφερειακό, το εθνικό, το διεθνές κ.τ.λ.  Άρα λοιπόν, υπάρχουν διαφορετικοί τύποι ευθύνης, οι οποίοι διαπλέκονται μεταξύ τους, κάτω από πραγματικές συνθήκες και μέσα στις σύνθετες κοινωνίες μας. Ας παραχωρηθούν δύο ακραία παραδείγματα, μέσα σε αυτό το ευρύ φάσμα πιθανών μορφών ευθυνών. 

Το πρώτο καθιστά ξεκάθαρη τη σημασία της ατομικής ευθύνης και το δεύτερο, αυτό της συστημικής προέλευσης της. Υπάρχει ένα ενδιάμεσο στάδιο, όπου τα πράγματα πολλές φορές  είναι πιο θαμπά και όχι τόσο ξεκάθαρα. Παρ' όλα αυτά, ας πιάσουμε τα δύο άκρα για να αναλογιστούμε πιο εύκολα, αυτές τις δύο μορφές ευθύνης.

Παράδειγμα Α: Καθαρή ατομική ευθύνη 

Ας υποθέσουμε, πως μας απασχολεί η περίπτωση ενός μαθητή της 3ης λυκείου στην Ελλάδα, ο οποίος δίνει πανελλήνιες. Ο Διονύσης έχει σχηματίσει υψηλές προσδοκίες για το μέλλον του. Επιθυμεί βλέπετε, να περάσει στην ιατρική Αθηνών. Ο Διονύσης προέρχεται από μια εύπορη οικογένεια, η οποία είναι ικανή να του παρέχει την κατάλληλη φροντιστηριακή υποστήριξη και τους καλύτερους εκπαιδευτικούς, για να εξασκηθεί για την επικείμενη μέρα του διαγωνίσματος. Επιπρόσθετα η οικογένεια του είναι συναισθηματικά σταθερή και υποστηρικτική ως προς το πρόσωπο του. Του έχουν δώσει τα κατάλληλα εργαλεία, έτσι ώστε να μπορεί και αυτός με τη σειρά του να ανταποκριθεί σε διάφορα επίπεδα π.χ. προσωπικό, επαγγελματικό, εκπαιδευτικό, κοινωνικό, ερωτικό κ.τ.λ.

 Ο Διονύσης δεν χαρακτηρίζεται από κάποια διαταραχή όπως κάποια μαθησιακή διαταραχή, η οποία θα μπορούσε να του κάνει τη ζωή πιο δύσκολη ως προς την εκπλήρωση του βαριού εγχειρήματος του. Συμπληρωματικά... έμφυτα αλλά και εξαιτίας του υποστηρικτικού περιβάλλοντος του, είναι αρκετά έξυπνος και ικανός να επιτύχει το στόχο του αν όντως το θελήσει. Υπάρχει όμως μια μικρή επιπλοκή. Ο Διονύσης είναι τεμπέλης. Δεν επιθυμεί πραγματικά να αναπαράγει επίμοχθες δραστηριότητες για να εκπληρώσει την αποστολή του.  Τελικά οι ακαδημαϊκές επιδόσεις του -εξαιτίας της απουσίας  δέσμευσης από πλευράς του-  ήταν  ιδιαίτερα χαμηλές και δε θα μπορούσε ποτέ να εισάγει τον εαυτό του, σε οποιοδήποτε τμήμα ιατρικής σε ολόκληρη την χώρα.

Ο Διονύσης είχε στην κατοχή του, ολόκληρο το περιβαλλοντικό πακέτο, το οποίο ήταν ικανό να του προσφέρει μια στερεά βάση, για να εκπληρώσει τις δυνατότητες του στον μέγιστο βαθμό. Είχε μια θερμή και υποστηρικτική οικογένεια. Είχε στη διάθεση του, τους κατάλληλους χρηματικούς και εκπαιδευτικούς πόρους. Βρισκόταν σε μια σταθερή ψυχολογική κατάσταση. Είχε κερδίσει το γενετικό και περιβαλλοντικό λαχείο κ.τ.λ. Με λίγα λόγια είχε την κατάλληλη υποδομή από το κοινωνικό του περικείμενο για να εκπληρώσει τον στόχο του, αλλά δεν τα κατάφερε, διότι δε δούλεψε αρκετά σκληρά. 

Σε αυτή την περίπτωση, είναι ασφαλές να μιλήσει κανείς για καθαρή ατομική ευθύνη. Στην παρούσα φάση ο Διονύσης ήταν ο αυτόνομος πράκτορας, πάνω στον οποίο πέφτει το βάρος των συνεπειών των δικών του επιλογών και ενεργειών. Όντως εδώ η ατομική ευθύνη έχει  θριαμβέψει και ο Διονύσης όσο αδικημένος και πικρόχολα και αν αισθάνεται, δεν έχει κανέναν να κατηγορήσει παρά τον ίδιο του τον εαυτό. Ας παρουσιαστεί ένα αντίστοιχο παράδειγμα από την αντίπερα όχθη.

 Παράδειγμα Β: Καθαρή δομική ευθύνη 

 Ας φανταστούμε πως μας απασχολεί η περίπτωση της Catherine, μιας υπαλλήλου σε εταιρεία αυτοκινήτων, στις ΗΠΑ. Η Catherine εργάζεται εδώ και 10 χρόνια στην ίδια εταιρεία. Είναι αποτελεσματική και καλή στη δουλειά της. Αποτελεί ένα σετ χρήσιμων χεριών, για τους διευθυντές και ιδιοκτήτες της εταιρείας. Έχει λάβει ανα τα χρόνια, μια σειρά διαδοχικών προαγωγών και αυτό ως αντάλλαγμα της προσφέρει μια σχετικά άνετη και σταθερή ζωή. Είναι παντρεμένη με τον σύζυγο της, ο οποίος επίσης έχει μια σεβαστή δουλειά, στα πλαίσια της οποία αποδίδει αρκετά καλά. Βλέπετε, είναι δάσκαλος σε δημόσιο σχολείο. Αυτή η υλική και ψυχολογική τους ευημερία και σταθερότητα, τους οδήγησε σε γάμο και αργότερα σε σχηματισμό οικογένειας. Έχουν πλέον δύο παιδιά να αναθρέψουν. 

Ως αποτέλεσμα, η Catherine και ο σύζυγος της ψάχνουν να αγοράσουν ένα μεγαλύτερο σπίτι. Ένα σπίτι, το οποίο θα έχει το κατάλληλο μέγεθος για μια τετραμελής οικογένεια της μεσαίας τάξης. Κατέχουν και οι δύο σεβαστές δουλειές. Έχουν αποταμιεύσει ένα συγκεκριμένο ποσό, εργάζονται σκληρά, είναι παραγωγικοί και τελικά αγοράζουν ένα τίμιο σπίτι. Το δάνειο όμως, ήταν σχεδιασμένο από επιχειρηματικά αρπακτικά. 

Ήταν διαβολικά τροποποιημένο, έτσι ώστε να περιέχει κρυφούς όρους, για τους οποίους η οικογένεια τους δεν μπορούσε να γνωρίζει ή να κατανοήσει. Ένας από τους κρυφούς όρους ήταν η ξαφνική αύξηση της δόσης του σπιτιού μετά από δύο χρόνια. Ξαφνικά σκάει η παγκόσμια κρίση του 2008. Ο άνδρας της Catherine έχασε την δουλειά του στο δημόσιο, εξαιτίας περικοπών, λόγο εφαρμογής μέτρων λιτότητας. Η αξία του σπιτιού κατέρρευσε και βρέθηκαν να χρωστούν περισσότερα. Η τράπεζα αρνήθηκε να τους βοηθήσει να ρυθμίσουν το δάνειο τους, με βάση ενός πιο δίκαιου και ρεαλιστικού πλάνου. Έχασαν ξαφνικά την πιστοληπτική τους ικανότητα, ενώ έκαναν τόσα χρόνια... ό,τι τους έλεγε πως πρέπει να κάνουν η φιλελεύθερη ιδεολογία και οι παραλλαγές της.

Σε αυτή την περίπτωση, οι τράπεζες έδωσαν παραπλανητικά δάνεια σε ανθρώπους που δεν καταλάβαιναν καν τους όρους. Η κυβέρνηση δεν προστάτεψε τους πολίτες της από αυτές τις αρπακτικές πρακτικές -αν και θα μπορούσε- διότι η κυβέρνηση εξυπηρετεί πρωτίστως τα συμφέροντα των ελίτ και όχι των πολιτών της. Ο σύζυγος της Catherine δε φταίει που η αγορά εργασίας κατέρρευσε και έμεινε άνεργος. Οι θεσμοί προστάτεψαν τις εταιρείες και όχι τους πραγματικούς ανθρώπους, διότι έχουν σχηματίσει μια συμβιωτική σχέση με τον μεγάλο εταιρικό κόσμο, με σκοπό την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους.

Στο παραπάνω παράδειγμα, για την ακρίβεια, τα χρηματοπιστωτικά ινστιτούτα, συμμετείχαν σε ολοένα και πιο ριψοκίνδυνες και ληστρικές πρακτικές, διότι είχαν βάσιμες υποψίες, πως ακόμη και αν πυροδοτήσουν μια παγκόσμια κρίση, όπως και έκαναν τελικά, δε θα αντιμετώπιζαν την πειθαρχία της αγοράς, διότι το κράτος νονός, που έχει συμβάλει στην ανατροφή τους, θα εθνικοποιήσει το κόστος. Αυτό τελικά όντως έγινε πραγματικότητα. Οι τράπεζες διασώθηκαν με κρατικά χρήματα -ενώ αυτές πυροδότησαν την κρίση εξαρχής-  και οι πολίτες και εργάτες τέθηκαν κάτω από την στιβαρή μπότα της πειθαρχίας της αγοράς,για να βγάλουν το φίδι απ' την τρύπα, στην οποία θα έπρεπε να είχαν εκτεθεί οι πραγματικοί υπαίτιοι της κρίσης. 

Αυτό είναι ένα παράδειγμα ριζωμένο στην πραγματικότητα. Είναι κάτι που το βίωσαν και το πλήρωσαν εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο. Δεν υπάρχει ατομική ευθύνη εδώ. Ο μέσος πολίτης δεν μπορούσε καν να ξεκινήσει να κατανοεί σαν έννοιες, τα γεγονότα και φαινόμενα που εξηγήθηκαν παραπάνω και διαδραματίζονταν σε πραγματικό χρόνο τότε, κάτω από τις μύτες τους.

Τα καθετοποιημένα κέντρα εξουσίας, δηλαδή τα κράτη, έχουν συγχωνευτεί με τον επιχειρηματικό κόσμο και τις ελίτ και οι θεσμοί τους λειτουργούν για να εξυπηρετήσουν τους προνομιούχους. Υπάρχει δηλαδή σοσιαλισμός για τους υπερπλούσιους και πειθαρχία της αγοράς για το γενικό πληθυσμό. Αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό, μόνο μέσα από μια δομική ερμηνεία του συστήματος. Όποιος μπορεί να το δει αυτό, κατανοεί πως το σύστημα δεν μπορεί να δικαιολογηθεί και πως πρέπει να αλλάξει ριζικά. Εδώ βλέπουμε μια κλασική περίπτωση ή μάλλον εκατομμύριες περιπτώσεις ευρύτερης δομικής ευθύνης του πολιτικού συστήματος και της οικονομίας. Δεν υπάρχει ατομική ευθύνη. 

 

 Η διαμόρφωση του δόγματος για τη δημιουργία υπεύθυνων ανθρωπολογικών τύπων

 Σε αυτό το σημείο τα εξής έχουν γίνει κατανοητά :

1) Το δόγμα της ατομικής ευθύνης είναι μια χρήσιμη ρητορική συσκευή, για αποποίηση ευθυνών από το πολιτικό σύστημα και μεταφοράς της δικής του ευθύνης πάνω στις ήδη επιβαρυμένες πλάτες των πολιτών.

2) Αυτό περιορίζει το αντιληπτικό εύρος και τη φαντασία του πληθυσμού. Με το να μην ερμηνεύεται ο κόσμος από συστημική σκοπιά, τα μόνα φανερά φαινόμενα είναι τα πρόσωπα. Άρα οι αλλαγές που χρειάζεται να γίνουν είναι αλλαγές ατομικού επιπέδου και όχι ευρύτερου δομικού πλαισίου...κάτι που δεν απειλεί το σύστημα, αλλά αντίθετα αποτελεί βασική προϋπόθεση για την σταθεροποίηση του, διαιώνιση του και επέκταση του. 

3) Ενώ όντως υπάρχουν καταστάσεις, που υπάρχει ατομική ευθύνη, ακόμη και καθαρή ατομική ευθύνη, ταυτόχρονα υπάρχουν και διαφορετικοί τύποι ευθυνών, διότι τα άτομα δε ζούνε σε κενό αέρος, αλλά κάτω από τα σύνορα μοντέρνων και βιομηχανικά αναπτυγμένων κρατών-εθνών, με θεσμούς, οικονομικά και πολιτικά όργανα και ευρύτερα μακροϊστορικά πλάνα πολιτικού σχεδιασμού. Υπάρχει η ευθύνη των θεσμών και η συλλογική ευθύνη κ.τ.λ. σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και ακόμη και σε διεθνές επίπεδο ύπαρξης.

Αφού έχουμε αναλογιστεί τα παραπάνω, ας περάσουμε στο τελευταίο σκέλος του κειμένου αυτού. Όπως είχε διατυπωθεί αρχικά στην εισαγωγή, ο σκοπός δεν είναι η ολοκληρωτική κατάργηση της ατομικής ευθύνης, αλλά κάτι πιο χρήσιμο και παραγωγικό, δηλαδή η μετατόπιση του χαρακτήρα του δόγματος, έτσι ώστε ο κόσμος να αναλαμβάνει ευθύνη για τις συνέπειες των δικών του πράξεων και όχι για φαντασιακές κατηγορίες που του προσάπτουν οι διαχειριστές της κοινωνίας.

 Πως λοιπόν μπορεί να μετατραπεί ο χαρακτήρας του αφηγήματος, για την σύνθεση μιας παραγωγικής μορφής του; Πως μπορεί η ατομική ευθύνη να χρησιμοποιηθεί, όχι σαν καθεστωτικό εργαλείο υποταγής και αποξένωσης, αλλά σαν ενδυναμωτικό μέσο για τα πρόσωπα, που επιφέρει ένα ηθικό μετασχηματισμό στον χαρακτήρα τους; Τα πράγματα είναι εξαιρετικά απλά.

Σε προσωπικό επίπεδο, είμαστε πρωτίστως υπεύθυνοι, για τις υπολογίσιμες συνέπειες των πράξεων μας. Δεν είμαστε υπεύθυνοι, για τις υπολογίσιμες συνέπειες των πράξεων ξένων  πρακτόρων. Αν εγώ κάνω κακό ή αδικήσω κάποιον, τότε εγώ είμαι υπεύθυνος για τις αρνητικές συνέπειες που έχουν οι πράξεις μου αυτές, πάνω σε αυτόν που έβλαψα. 

Αν ο γείτονας μου βλάψει κάποιον, τότε αυτός είναι υπεύθυνος για τις αρνητικές συνέπειες των πράξεων του πάνω στο πρόσωπο-δέκτη που έβλαψε και όχι εγώ. Αυτό δε σημαίνει πως δεν έχουμε ίσως ηθικό χρέος να βοηθήσουμε θύματα άλλων. Σε αυτή την περίπτωση, δηλαδή το θύμα του γείτονα. Αν μπορούμε να βοηθήσουμε κάποιον ή να επηρεάσουμε μια κατάσταση, έχουμε ηθικό χρέος να το κάνουμε, ακόμη και αν τα θύματα που σπεύδουμε να βοηθήσουμε δεν είναι δικά μας δημιουργήματα.

 Εντούτοις, η εστίαση πρέπει να γίνει πρωτίστως στις δικές μας ενέργειες και επιλογές. Μπορεί να έχουμε κάποιο χρέος, περί παροχής βοήθειας σε θύματα, που δημιούργησαν άλλοι, αλλά ακόμη πιο σημαντικά, έχουμε σίγουρα σε κύριο βαθμό ηθική ευθύνη, για τις δικές μας αθλιότητες, ακριβώς επειδή είναι δικές μας. Ακριβώς δηλαδή επειδή εμείς είμαστε οι αυτόνομοι ηθικοί πράκτορες που τις διέπραξαν.

 Αν ο γείτονας μου, θανατώνει συστηματικά αδέσποτα σκυλιά στη γειτονιά, ενώ έχω και εγώ στο παρελθόν σκοτώσει ένα, σε ένα μεμονωμένο επεισόδιο, τότε είναι πιο σημαντικό να εστιάσω πρωτίστως στην αθλιότητα της δικιάς μου προελεύσεως, ακόμη και αν αυτή είναι μικρότερη σε ένταση ή αριθμητικά, σε σύγκριση με την παραγόμενη αθλιότητα του γείτονα, ακριβώς γιατί ήταν δικιά μου αθλιότητα.

  Οπότε ναι! Υπάρχει ατομική ευθύνη, αλλά πρέπει να είναι μια αίσθηση ευθύνης, για πράγματα για τα οποία ο κόσμος είναι όντως ηθικά δέσμιος τους και όχι μια καθεστωτική, ύπουλα κατασκευασμένη έννοια μιας ευθύνης, για αποποίηση των υποχρεώσεων του πολιτικού συστήματος. Η φιλελεύθερη και ευρύτερη ατομική ευθύνη, το πρόταγμα της ατομικής ευθύνης, έχει ως υπέρτατο σκοπό την αποποίηση ευθυνών για τους δράστες, τους πολιτικούς και επιχειρηματικούς διαχειριστές και μεταφορά της ποινής στους αθώους. Ο προτασσόμενος τύπος προσωπικής ευθύνης, έχει ως στόχο την παραγωγή ηθικών ανθρωπολογικών τύπων, εξαιτίας της αναγκαστικής εστίασης των προσώπων αυτών, σε πράγματα για τα οποία αυτοί είναι όντως υπαίτιοι.

Αυτό επιτυγχάνεται με τον ακόλουθο μηχανισμό. Όταν κάποιος αναγνωρίζει πως είναι ηθικά υπεύθυνος για κάτι, αναγκαστικά και αναμενόμενα πυροδοτείται η διαδικασία της ενδοσκόπησης του εαυτού. Το πρόσωπο εκκινεί μια διαδικασία αξιολόγησης, αναγνωρίζει τον εαυτό του ως υπαίτιο μιας αδικίας, και σε μεταγενέστερο βαθμό, νιώθει ηθική υποχρέωση να αναλάβει ευθύνη για αυτή την κατάσταση και να τη διορθώσει, αν αυτό γίνεται και στο βαθμό που γίνεται.

 Αυτός που εστιάζει σε ένα πρόσωπο, που έχει ο ίδιος βλάψει και κρατάει τον εαυτό του ένοχο και προσπαθεί να αποκαταστήσει το θύμα του είναι πράγματι ένας υπεύθυνος άνθρωπος ή σίγουρα πιο ειλικρινής και έντιμος από αυτόν, που πεισματικά αρνείται να αναλάβει ευθύνη για εκείνον που έβλαψε, με πρόσχημα πως ο γείτονας του έβλαψε ίσως 10 άτομα και όχι μόνο 1 όπως αυτός. Το να καταδικάζει κανείς τις αθλιότητες τρίτων σε ρητορικό επίπεδο είναι εύκολο. Το να προσπαθήσει σε κάποιο βαθμό, πρακτικά να βοηθήσει τα θύματα που δημιούργησαν άλλοι, είναι δυσκολότερο. Το να αναγνωρίσει κανείς τις δικές του αδικίες και τα δικά του θύματα αλλά και το να επιχειρήσει μια διαδικασία πρακτικής αποκαταστατικής δικαιοσύνης, είναι το δυσκολότερο εγχείρημα απ' όλα τα υπόλοιπα.

 

Εφαρμογή της προσωπικής ευθύνης σε επίπεδο συλλογικής ταυτότητας 

Θεωρώ αποδεκτό, το να εφαρμόζονται αυτοί οι ηθικοί μηχανισμοί και σε συλλογικό επίπεδο. Τα πρόσωπα δεν υπάρχουν στο κενό. Ζούμε σε κοινωνίες με πολυεπίπεδη διαστρωμάτωση από την προσωπική,την τοπική, τη δημοτική, την περιφερειακή, την εθνική και τέλος έως και τη διεθνή κλίμακα. Είτε μας αρέσει, είτε όχι, αποτελούμε μέλη ομάδων ποικίλων ποσοτικών και ποιοτικών μεγεθών και ειδών και όταν η ομάδα μας διαπράττει αισχρότητες και προξενεί κακό σε άλλους, τότε ιδανικά, θα έπρεπε να αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεων της. 

Για να μην μακρηγορούμε λοιπόν, ας δοθεί ένας τύπος παραδείγματος για να γίνουν τα πράγματα πιο ξεκάθαρα. Ας πάρουμε την περίπτωση του Πολέμου μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Πολλοί είναι αυτοί, οι οποίοι δικαίως κατηγορούν τη Ρωσία για Ιμπεριαλισμό και επεκτατικές προθέσεις, σίγουρα όμως, λιγότεροι είναι αυτοί που αναγνωρίζουν την έμμεση εμπλοκή της χώρας μας, με την κατάσταση αυτή. 

Πιο συγκεκριμένα, φαίνεται πως οι εφοπλιστές της χώρας μας, αποτελούν από τους καλύτερους πελάτες μεταφοράς πετρελαίου στη Ρωσία. Η τροφοδοσία της Ρωσίας με πετρέλαιο, από τους δικούς μας κόλπους και τα δικά μας πλοία, αποτελεί δράση η οποία  τροφοδοτεί τη Ρωσία με το κατάλληλο υλικό για συνέχιση του πολέμου. Αν πραγματικά μας ενδιέφερε το Ουκρανικό ζήτημα και οι ζωές των Ουκρανών, θα είχε σχηματιστεί ένα δημόσιο κίνημα, που θα είχε συγκροτήσει μια ατζέντα με αιτήματα προς εκπλήρωση  και ένα απ' αυτά θα ήταν ο τερματισμός της τροφοδοτικής διαδικασίας της Ρωσίας από τη χώρα μας. Το να κατηγορούμε τον κατακτητή σαν αιμοβόρο αρπακτικό -αυτή η ρητορική καταδίκη- δεν έχει απολύτως καμία σημασία σε πρακτικό επίπεδο και τολμώ να πω, πως ούτε καν σε ηθικό. 

Αυτό αποτελεί απλά μια ρητορική καταδίκη, για να αποφύγει ο πληθυσμός της χώρας μας να κάνει εθνική ενδοσκόπηση και να αναλάβει τις ευθύνες που του αναλογούν. Είναι δηλαδή άλλη μια περίπτωση αποποίησης ευθυνών, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην περίπτωση του ατομικού δόγματος, όταν το αναπαράγει το ευρύτερο πολιτικό σύστημα, για να ρίξει το βάρος στους πολίτες του, αντί να λάβει αυτό την πειθαρχία που  του αρμόζει.

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα για τα οποία θα μπορούσαμε να μιλήσουμε, όπως η καταπίεση και η κακομεταχείριση των προσφύγων, από τις λιμενικές αρχές μας ή η καταπίεση θρησκευτικών μειονοτήτων στα εδάφη μας. Για λόγους οικονομίας ας παρουσιαστεί άλλο ένα παράδειγμα, αυτό του παλαιστινιακού λαού.  

Η χώρα μας έχει αποφασίσει να υποστηρίξει και να συνεργαστεί μαζί με το κυβερνητικό διαχειριστήριο του Ισραήλ, τη στιγμή που αυτό, εδώ και δεκαετίες έχει δημιουργήσει ένα σενάριο εις βάρος των παλαιστίνιων που είναι ακόμη χειρότερο και απ΄το Απαρτχάιντ. Τόσο στην περίπτωση της Παλαιστίνης όσο και της Ουκρανίας, η Ελλάδα δεν αποτελεί τον κύριο δράστη. 

Η Ελλάδα δεν είναι ο σφαγέας, ούτε αποτελεί μια ισχυρή χώρα του ιμπεριαλιστικού πυρήνα κ.τ.λ. Είναι μια ημιπεριφερειακή χώρα  εξαρτημένη από τον ιμπεριαλιστικό πυρήνα και αυτό έχει επιφέρει πάνω της αντιφατικές συνέπειες. Απ' την μια λαμβάνει συγκεκριμένα προνόμια, μέσα από την ένταξη της σε αυτή τη συμμαχία, από την άλλη σαν ημιπεριφέρεια, πρέπει να παραβιαστεί και να τροφοδοτήσει τον περαιτέρω πλουτισμό των ισχυρών κέντρων εξουσίας, κάτι που έφτασε την κορύφωση του μέσα απ' την σφοδρή και τιμωρητική νεοφιλελεύθερη επίθεση που δέχτηκε τη δεκαετία του '10.

Όταν ζητάει κανείς να εφαρμοστεί η προαναφερόμενη λογική σε εθνικό επίπεδο, δεν επιζητά κανείς να τιμωρηθεί η Ελλάδα, όπως θα έπρεπε να τιμωρηθεί το Ισραήλ ή η Ρωσία, γιατί το μερίδιο ευθύνης της ως ημιπεριφέρεια είναι ασύμμετρα μικρότερο σε σύγκριση με εκείνο που αναλογεί στους  πρωταγωνιστές. Παρ' όλα αυτά, όντως υπάρχει και πάλι ένας περιορισμένος βαθμός ευθύνης, το οποίο θα έπρεπε να επιβαρύνει τη συνείδηση του ελληνικού πληθυσμού και θα έπρεπε να τον οδηγήσει να κάνει μια εθνική ενδοσκόπηση και να πιέσει τις εκλεγμένες κυβερνήσεις του, για να χαράξουν εναλλακτική πορεία, για επίλυση αυτών των ζητημάτων.  

Πρόσφατα ορισμένα τμήματα του πληθυσμού της Ιταλίας το κατανόησαν αυτό και μέσα από απεργία και διαδηλώσεις χιλιάδες από αυτούς βγήκαν στους δρόμους, έκλεισαν τα λιμάνια, τα αεροδρόμια και τα τρένα και απαίτησαν από την κυβέρνηση τους, να σταματήσει την τροφοδότηση του Ισραήλ με πολεμικό εξοπλισμό και γενικότερα απαίτησαν να κόψουν κάθε σύνδεση ή ενέργεια της Ιταλίας η οποία άμεσα ή έμμεσα ενδυναμώνει το Ισραήλ. Έχουμε και εμείς ανάλογο ηθικό χρέος υπό αυτό το πρίσμα.

Το Liberal είχε δημοσιεύσει παλαιότερα ένα άρθρο με τίτλο "Ατομική ευθύνη: o υπέρτατος εχθρός. Εκεί στο Liberal, έχουν απόλυτο δίκαιο πως η ατομική ευθύνη αποτελεί τον υπέρτατο εχθρό μας. Ο υπέρτατος εχθρός μας όμως είναι το είδος της ατομικής ευθύνης, το οποίο οδηγεί σε ενδοσκόπηση και προαπαιτεί από εμάς τους ίδιους να αποκαταστήσουμε τα θύματα των πράξεων μας, στον βαθμό που μπορούμε, άμεσα ή έμμεσα. 

Ας αποκαλέσουμε το είδος αυτής της ευθύνης ως " αίσθηση προσωπικής ευθύνης ", που κλιμακώνεται σε διεθνές επίπεδο και αν εφαρμοστεί με συνέπεια, μπορεί να οδηγήσει σε επανορθωτική δικαιοσύνη και ηθικό μετασχηματισμό του πνεύματος των ατόμων αλλά και του συλλογικού συνόλου. Αυτό το είδος της υπαρξιακής ανησυχίας αποτελεί εχθρό, όλων των ανθρώπινων πληθυσμών, κέντρων εξουσίας και πολιτικών ή θρησκευτικών ομάδων και οργανισμών.

 Η ιδέα του να αναλαμβάνεις ευθύνη για τις δικές σου αμαρτίες ή τις αμαρτίες του έθνους σου κ.τ.λ. δεν αποτελεί ιδιαίτερα ελκυστική επιλογή, διότι η διαδικασία της ενδοσκόπησης είναι επίπονη και ο εξαιρετικός εγωισμός των ατόμων και ομάδων, δρα αποτρεπτικά ως προς την παραπάνω διεργασία. Το να καταδικάζει κανείς ξένους για τις δικές τους αμαρτίες, είναι πολύ πιο εύκολο, μιας και κάτι τέτοιο δεν προαπαιτεί σοβαρή δράση από την πλευρά του κριτή, αλλά απλά ρητορική καταδίκη.

 Τέλος, η ατομική φιλελεύθερη ευθύνη,αυτού του είδους της ευθύνης για την οποία μιλάει το Liberal, τοποθετείται σε έναν ακόμη πιο υποδεέστερο βαθμό ύπαρξης, μιας και μεταθέτει την ευθύνη, απ΄τους πραγματικούς ενόχους, στους  πολίτες, με σκοπό την αποποίηση των ευθυνών, των πραγματικών ενόχων, δηλαδή του πολιτικού συστήματος.

Οι δημοσιογράφοι και πολιτικοί σχολιαστές του Liberal και αυτοί των καθεστωτικών δυνάμεων του πολιτικού συστήματος, έχουν οικειοποιηθεί την έννοια της ατομικής ευθύνης και την έχουν ξεδοντιάσει και αναδείξει -μέσα από αυτή τη διαδικασία- σε ένα ρηχό και ψυχρό κέλυφος της, το οποίο δεν ενεργοποιεί και δεν εκμεταλλεύεται την ζωτικότητα των μαζών, αλλά αντίθετα συνειδητά προαπαιτεί και αναμένει να οδηγηθεί αυτή σε περαιτέρω αδράνεια, εμπάθεια και στο βύθισμα της, κάτω από το βάρος ενός πυκνότερου πέπλου ιδιώτευσης.

 Με λίγα λόγια, η κατανόηση τους περί ουσιαστικής προσωπικής ευθύνης είναι βρεφική και οπλοποιούν μια κακόβουλη εκδοχή της, με  στόχο την ηθική παρακμή του πληθυσμού, για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του συστήματος. Κάτι τέτοιο ίσως θα μπορούσε να θεωρηθεί ειρωνικό. 

Είναι δυνατόν οι ρητορικοί πρωταθλητές του δόγματος της ατομικής ευθύνης να μην κατανοούν την προαναφερόμενη ουσιαστική μορφή της και να αναπαράγουν την υποδεέστερη κρυστάλλωση της; Δεν είναι όμως ειρωνικό, διότι αυτό αποτελεί συνειδητή στρατηγική, οι σκοποί της οποίας έχουν ήδη αναλυθεί.

Για να γίνει εφικτό όλο αυτό το σενάριο, της ενδυναμωτικής εκδοχής  ανάληψης ευθύνης ο κόσμος πρέπει: 1) Να μπορεί να αναγνωρίζει τις θεσμικές επιταγές και παραμέτρους με βάση τις οποίες λειτουργεί το σύστημα, 2) Να διαθέτει ένα δομικό πλαίσιο ανάλυσής των συμβάντων για να μπορεί να επεξεργαστεί την μεγάλη εικόνα, 3) Να μπορεί να κάνει ενδοσκόπηση εαυτού και συλλογική ενδοσκόπηση, για αξιολόγηση και κρίση του εαυτού και της κοινότητας όπου ανήκει, 4) Να έχει τη διάθεση για επανορθωτική δικαιοσύνη, μέσα από την ενεργή του συμμετοχή και μέσα από την άσκηση πιέσεων στο παροντικό τύπο διακυβέρνησης, με απώτερο σκοπό την τροποποίηση του... και ποιος ξέρει; Ίσως κάποτε και την αποσύνθεση του και την αντικατάσταση του, από εναλλακτικούς τύπους δικαιότερης οργάνωσης.  

Η εναλλακτική είναι αδράνεια και περαιτέρω αλλοτρίωση, κάτι που οδηγεί σε μια ηττοπαθής συμπεριφορά, η οποία διασφαλίζει πως το χειρότερο όντως θα συμβεί.