.jpg)
Σκοπός του κειμένου
Ο αναρχισμός σαν πολιτική ιδεολογία και παράδοση είναι κάτι το εξαιρετικά παρεξηγημένο, μέσα στα πλαίσια της δημόσιας συζήτησης. Για την ακρίβεια, δεν υφίσταται καν σαν κατανοητός ή προσβάσιμος όρος από το κοινό, το οποίο τον ταυτίζει επανειλημμένα και πεισματικά με το χάος, τη βία και την τρομοκρατία. Το παρόν κείμενο προορίζεται ως μια σύντομη εισαγωγή, για άτομα, τα οποία τους ενδιαφέρει το φαινόμενο του αναρχισμού και της ευρύτερης ελευθεριακής παράδοσης της αριστεράς. Στο ακόλουθο απόσπασμα, οι όροι αναρχισμός και ελευθεριακός σοσιαλισμός χρησιμοποιούνται εναλλακτικά για την περιγραφή του ίδιου φαινομένου. Δεν είναι πάντα πλήρως ταυτόσημες έννοιες, αλλά έχουν πολλά περισσότερα κοινά μεταξύ τους παρά διαφορές. Ο αναρχισμός είναι ένα αχανές πεδίο. Ο τύπος που αναλύεται παρακάτω είναι αυτός του κοινωνικού αναρχισμού. Προσωπικά, θεωρώ πως μια ανάμιξη του μαρξισμού και του αναρχισμού -όπως επιχείρησαν να κάνουν στοχαστές σαν τον Daniel Querin- οδηγεί στη σύνθεση ενός ενδιαφέροντος ρεύματος ελευθεριακού σοσιαλισμού. Αυτό το ρεύμα υιοθετεί την μαρξιστική κριτική ως προς το σύστημα, ενώ ταυτόχρονα αποσκοπεί στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού, μέσα από δημοκρατικές στρατηγικές της βάσης για την αποφυγή της ανάπτυξης μιας μελλοντικής γραφειοκρατίας. Για να καταλάβει κανείς τι είναι αυτός ο αναρχισμός ή ελευθεριακός σοσιαλισμός, ας ξεκινήσουμε αρχικά απ' το τι δεν είναι.
Τι δεν είναι ο αναρχισμός
Πριν δοθεί ένας ορισμός για το τι είναι ο αναρχισμός είναι χρήσιμο να διορθωθούν τυπικές παρανοήσεις, που πιθανώς έχει κάποιος αναγνώστης γι'αυτόν. Επίσης, θα εξεταστούν και κάποιες ενστάσεις που ίσως παρουσιάζει ο κόσμος προς αυτόν. Ας εξεταστούν λοιπόν αυτές.
«Η αναρχία είναι η απουσία οργάνωσης και άρα είναι αδύνατη, γιατί θα κυριαρχήσει το χάος και ο νόμος της ζούγκλας. Είναι το τέλος της οργανωμένης ανθρώπινης κοινωνίας.»
Ο αναρχισμός δεν είναι αντί-οργάνωση ή μια απουσία οργάνωσης. Αντίθετα, προτείνει έναν εναλλακτικό τύπο κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης. Στις σημερινές κοινωνίες, τα πολιτικά και οικονομικά όργανα είναι καθετοποιημένα. Δηλαδή, η λήψη των αποφάσεων, η εξουσία, βρίσκεται συγκεντρωμένη στην κορυφή, στα χέρια μιας χούφτας διαχειριστών που δίνουν εντολές, μέσω διαμεσολαβητών, στο γενικό πληθυσμό. Ο αναρχισμός αποζητάει την κατάργηση αυτής της ιεραρχίας, έτσι ώστε τα πολιτικά και οικονομικά σώματα να λειτουργούν με βάση τις αποφάσεις του γενικού πληθυσμού και όχι με βάση τις αποφάσεις μιας ολιγαρχίας. Είναι λοιπόν, η μεταφορά της εξουσίας από την κορυφή προς τη βάση της οργανωμένης κοινωνίας και όχι η κατάργηση της.
«Ο αναρχισμός είναι κατά κάθε μορφής εξουσίας και ως συνέπεια απορρίπτει την ειδικευμένη γνώση επιστημόνων, μηχανικών και κάθε λογής ειδικών.»
Ο αναρχισμός δεν απορρίπτει την αξία της εξειδικευμένης επιστημονικής γνώσης. Η ύπαρξη ειδικών είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για την παροχή ποικίλων υπηρεσιών. Η ένσταση που προκύπτει είναι πως θα πρέπει να αποφεύγεται η ανάπτυξη τεχνοκρατιών, διότι οι ειδικοί και οι διανοούμενοι, οπλοποιούν τις γνώσεις τους, για να αποκτήσουν θέση εξουσίας και για να προστατέψουν τα προνόμιά τους, εις βάρος τελικά των συμφερόντων της ευρύτερης κοινωνίας που υποτίθεται πως εξυπηρετούν. Σε μια αναρχική κοινωνία θα υπάρχουν τεχνικοί και ειδικοί που θα παράγουν έργο με βάση την εκπαίδευσή τους. Θα λειτουργούν σαν σύμβουλοι του πληθυσμού, ο οποίος θα έχει την ελευθερία να πράξει το Α ή το Β πλάνο, με βάση τη συμβουλευτική δράση των ειδικών αυτών, ή τελικά και να απορρίψει τις προτάσεις τους ολοκληρωτικά, αν αυτό κριθεί απαραίτητο απ' το εκλογικό σώμα.
«Ο αναρχισμός είναι αντιδημοκρατικός. Οι αναρχικοί θεωρούν τη δημοκρατία ως την τυραννία της πλειοψηφίας.»
Τμηματικά, αυτό περιέχει μια δόση αλήθειας. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές μορφές του αναρχισμού και κάποιες απορρίπτουν κάθε πιθανή μορφή της δημοκρατίας. Παρ’ όλ’ αυτά, πολλοί είναι οπαδοί συμμετοχικών και αμεσοδημοκρατικών μορφών διακυβέρνησης, όπου η εξουσία πηγάζει από τη λαϊκή βάση. Τα μεγάλα ιστορικά αναρχικά πειράματα, όπως οι αναρχοσυνδικαλιστές στην Ισπανία και η Ελεύθερη Περιοχή της Ουκρανίας, ή πιο πρόσφατα ο Ζαπατισμός, λειτουργούν με βάση αμεσοδημοκρατικά μοντέλα διακυβέρνησης.
«Ο αναρχισμός είναι αντικρατικός αλλά αποδέχεται την ατομική ιδιοκτησία και τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής.»
Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια άνοδος της δημοτικότητας του φαινομένου του «αναρχοκαπιταλισμού». Είναι αλήθεια πως οι αναρχικοί επιζητούν την αποσύνθεση του κράτους. Ένας όμως βασικός λόγος που επιδιώκουν κάτι τέτοιο είναι γιατί θέλουν να οδηγήσει αυτό στην εγκατάλειψη των καπιταλιστικών σχέσεων και τρόπου παραγωγής. Αυτοί θεωρούν πως το κράτος διατηρεί την ύπαρξη των τάξεων μέσα στην κοινωνία και άρα επιζητούν μια μη ταξική και μη κρατική κοινωνία. Σε αυτό το σημείο είναι σύμφωνοι με τους μαρξιστές. Η αποσύνθεση του κράτους, δεν έχει ως στόχο την απελευθέρωση της ιδιωτικής σφαίρας από εκείνο, αλλά ως λογικό επακόλουθο, την ολοκληρωτική κατάργηση της ίδιας της ατομικής ιδιοκτησίας και την αντικατάσταση της από συλλογική ιδιοκτησία.
Οι αναρχοκαπιταλιστές αποτελούν ένα ρεύμα που ο ιστορικός αναρχισμός δεν το αποδέχεται. Είναι ό,τι είναι οι Ιεχωβάδες για τους ορθόδοξους χριστιανούς. Σύμφωνα με τους αναρχοκαπιταλιστές, ο αναρχισμός είναι απλά αντικρατικός και άρα είναι αναρχικοί, γιατί ονειρεύονται μια αχαλίνωτη και ελεύθερη καπιταλιστική αγορά που δεν περιορίζεται από το κράτος. Όπως ειπώθηκε ήδη όμως, ο αναρχισμός δεν είναι απλά αντικρατικός, αλλά αντιιεραρχικός με την έννοια της καθετοποίησης. Αυτές οι καθετοποιημένες ιεραρχίες δεν υπάρχουν μόνο μέσα στα κρατικά σώματα, αλλά αποτελούν χαρακτηριστικό τρόπο οργάνωσης και των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Στην κορυφή υπάρχει ένας CEO και μερικοί υψηλόβαθμοι μάνατζερς, που δίνουν εντολές σε μια βάση εκατοντάδων ή και χιλιάδων παθητικών εργαζομένων, που απλά δρουν ως άψυχα εκτελεστικά άκρα των ανωτέρων τους. Σύμφωνα με την ελευθεριακή σοσιαλιστική αντίληψη, η ίδια η βάση των εργαζομένων θα πρέπει να διαμορφώνει και να διαχειρίζεται το δικό της εργασιακό περιβάλλον για τις ανάγκες της κοινότητας που εξυπηρετεί.
«Αν καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία δε θα μπορούμε να έχουμε αυτοκίνητα και ρούχα και οδοντόβουρτσες»
Αυτό είναι μια κοινή παρανόηση του αναρχισμού αλλά και του σοσιαλισμού. Στην πραγματικότητα κάποιος μπορεί να κατέχει ως προσωπική ιδιοκτησία ρούχα, έπιπλα, αμάξια κ.τ.λ. Αυτό που δε γίνεται κάποιος να κατέχει ως ιδιοκτησία είναι τα μέσα παραγωγής και διανομής που παράγουν και διανέμουν αυτά τα αγαθά και τις υπηρεσίες. Άρα δεν μπορεί κανείς να είναι ιδιοκτήτης αμαξοβιομηχανιών, κλωστοϋφαντουργικών μονάδων, αντιπροσωπειών αυτοκινήτων, σούπερ μάρκετ και πολυκαταστημάτων. Οι εργαζόμενοι αυτών των εργοστασίων και επιχειρήσεων έχουν κοινή την ιδιοκτησία και εξασκούν συλλογικό έλεγχο και συλλογική διαχείριση των δομών αυτών και παρέχουν στην κοινότητα με βάση την ανάγκη.
«Οι αναρχικοί θέλουν απλά να πάρουν τα όπλα, να ρίξουν την κυβέρνηση και θεωρούν πως ο κόσμος θα τα βρει μετά μεταξύ του και πως όλα θα πάνε καλά. Δεν κατέχουν κάποιο οργανωμένο σχέδιο για το πώς θα λειτουργήσει η κοινωνία μετά την επανάσταση»
Για άλλη μια φορά, εδώ εμπεριέχεται μια δόση αλήθειας, η οποία όμως δεν είναι απόλυτη. Υπάρχουν ομάδες αναρχικών, που θα ήθελαν να παραβιάσουν με τη βία, τις πόρτες του κοινοβουλίου, ενώ παράλληλα αδυνατούν να κατανοήσουν πως αυτή η δράση δε θα οδηγούσε σε αποσύνθεση του κράτους, αλλά απλά σε ένα προσωρινό κενό εξουσίας, που πολύ σύντομα θα γεμιζόταν πάλι, μέσα από τον επόμενο κρατικό διαχειριστή. Ταυτόχρονα όμως, πολλοί ελευθεριακοί σοσιαλιστές κατανοούν πως αυτή η μέθοδος αναπαράγει τα καθετοποιημένα συστήματα και δεν οδηγεί τελικά στην κατάργηση του κράτους και των ιεραρχιών. Εξαιτίας αυτής της διαπίστωσης λοιπόν, αυτοί είναι οπαδοί των προεικονιζόμενων τεχνικών. Αυτοί επιχειρούν να χτίσουν τα κύτταρα του σοσιαλισμού μέσα στο κέλυφος του καπιταλισμού. Όταν μια επαναστατική συνθήκη φανερωθεί, αυτοί επιθυμούν να έχουν ήδη σχεδιάσει και να έχουν έτοιμο ένα αποκεντρωμένο δίκτυο, που ελέγχεται από ένα τμήμα του κόσμου, έτσι ώστε να μη γίνει απλά αλλαγή των πολιτικών αντιπροσώπων μετά την επανάσταση, αλλά να κερδίσει έδαφος αυτός ο τρόπος οργάνωσης και να εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη χώρα, καταπίνοντας τον παλιό τρόπο οργάνωσης και κάνοντας χώρο για τον νέο. Ιστορικά παραδείγματα αυτού του μοντέλου αποτελούν οι Ρώσικες μάζες την περίοδο του 1880- 1921 και οι Ισπανοί αναρχικοί το 1936-7.
«Η κοινωνία των αναρχικών είναι μια ουτοπία, όπου όλα λειτουργούν ομαλά χωρίς προβλήματα και βασίζεται στην υπόθεση πως οι άνθρωποι είναι τέλειοι και πάντα σωστοί»
Η κοινωνία των ελευθεριακών σοσιαλιστών είναι μια κοινωνία οργανωμένη διαφορετικά, μέσα στα πλαίσια της οποίας θα υπάρχουν προβλήματα και αστοχίες και συγκρούσεις και λάθος αποφάσεις και πολιτικές επιλογές. Το ζητούμενο είναι πως θα αποτελεί μια πιο ελεύθερη και δίκαιη κοινωνία συγκριτικά με αυτή που υπάρχει τώρα, αφού οι αποφάσεις θα λαμβάνονται συλλογικά -και σε επίπεδο δήμου και στον εργασιακό χώρο- και άρα δεν θα υπάρχει τεράστια κλίμακα εκμετάλλευσης και καταπίεσης του πληθυσμού από τους κρατικούς ιερείς και τους τραπεζίτες και εφοπλιστές και βιομήχανους. Η ίδια η κοινότητα θα είναι υπέυθυνη για την μοίρα της -και για τις νίκες της και για τις ήττες της- για όλα τα καλά έργα που θα παράγει, αλλά και για τα λάθη που πιθανώς θα πραγματοποιήσει.
«Ο ελευθεριακός σοσιαλισμός δεν παρέχει σταθερότητα και διάρκεια, οι κοινωνίες του καταρρέουν / Το κράτος πιθανώς θα επιστρέψει πίσω κάποια στιγμή»
Ας υποθέσουμε πως αυτός ο ισχυρισμός είναι σωστός. Πολλά πράγματα δεν κατέχουν σταθερότητα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι σοσιαλδημοκρατίες του 1940–70. Ο επιχειρηματικός κόσμος τη δεκαετία του '70, μέσα από ενίσχυση των λόμπι και άλλων μεθόδων επιρροής των κυβερνήσεων, βασισμένων στην οικονομική του ισχύ, κατάφερε τελικά να αποσυνθέσει τις εργατικές και πολιτικές κατακτήσεις των μεταπολεμικών οικονομιών. Οι σοσιαλδημοκρατίες σήμερα είναι απολειφάδια του παρελθόντος που έχουν κατασπαραχθεί από τις νεοφιλελεύθερες οικονομίες, οι οποίες λειτουργούν με βάση τη βέβηλη αρχή του «Όλα για τον εαυτό μας, τίποτα για τους άλλους». Θεωρεί κανείς λογικός άνθρωπος, πως εξαιτίας της κατάρρευσης της σοσιαλδημοκρατίας, σήμερα δε θα έπρεπε να επανακατασκευαστούν κράτη πρόνοιας και πως οι πολίτες δε θα έπρεπε να διεκδικούν καλύτερους μισθούς και συνθήκες διαβίωσης; Η απάντηση είναι προφανής. Άρα η σταθερότητα, αν και σημαντική, δεν μπορεί από μόνη της να αποτελεί τον ανώτατο «δικαστή» για την έγκρυση μιας τάξης πραγμάτων. Το επιχείρημα της σταθερότητας είναι διαβολικά κατασκευασμένο για την αυτόματη απόρριψη, οποιουδήποτε εναλλακτικού μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης και της εγκυροποίησης του παροντικού.
Ταυτόχρονα, εδώ είναι αναγκαίο να σημειωθεί πως ο καπιταλισμός δεν είναι πλέον σταθερός. Αν κανείς ψάχνει σταθερότητα, το σύστημα που επικρατεί σήμερα, έτσι όπως έχει εξελιχθεί ανά τις δεκαετίες, δεν μπορεί να του παρέχει πλέον αυτή την ιδιότητα. Οι ενεργειακοί πόροι του πλανήτη εξαντλούνται καθημερινώς. Η κλιματική κρίση είναι επικείμενη. Η οργανωμένη ανθρώπινη ζωή στον πλανήτη είτε Α) θα αλλάξει ριζικά μορφή (προς το χειρότερο) εξαιτίας της ασυμβατότητας του καπιταλισμού με τη διάσωση του περιβάλλοντος, ή και Β) στο χειρότερο σενάριο, η ανθρωπότητα θα εξαλειφθεί ολοκληρωτικά από την επιφάνεια της Γης. Συμπληρωματικά, εξαιτίας των εξουσιαστικών και αγοροκεντρικών παραμέτρων, με βάση των οποίων λειτουργούν τα σύγχρονα κράτη, σταδιακά και με το πέρασμα του χρόνου, το σενάριο ενός πυρηνικού αρμαγεδδώνα γίνεται ολοένα και πιο πιθανό. Για την ακρίβεια, το γεγονός πως δεν έχει γίνει ακόμη μια πυρηνική σύγκρουση, η οποία θα σήμαινε το τέλος της ανθρώπινης ιστορίας, δεν αποτελεί τίποτα λιγότερο από ένα «θαύμα». Δεν υποστηρίζω με απόλυτη βεβαιότητα πως γνωρίζω ενεργά ότι οι αναρχικές κοινωνίες είναι μακροπρόθεσμα βιώσιμες, αλλά όποιος χρησιμοποιεί αυτά τα κριτήρια επιλογής, πρέπει απαραιτήτως να τα εφαρμόσει και στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, που αποδεδειγμένα δεν είναι βιώσιμος και οδηγεί προς μια ολιστική καταστροφή του κλίματος και της ανθρώπινης κοινωνίας. Όποιος πεισματικά αρνείται να εφαρμόσει αυτή την κριτική και αντίστροφα, τότε αυτός υποφέρει από μια σοβαρή περίπτωση υποκρισίας και δεν χρειάζεται να λαμβάνεται σοβαρά από τρίτους. Η θεωρητική πτώση της αναρχίας οδηγεί απλά πίσω σε ένα κράτος. Η επικείμενη πτώση του κρατικού καπιταλισμού, θα οδηγήσει σε συνέπειες για την ανθρωπότητα, οι οποίες δεν μπορούν καν να γίνουν ολοκληρωτικά κατανοητές εξαιτίας της σοβαρότητας τους. Αν λοιπόν η κύρια ανησυχία κάποιου είναι η σταθερότητα, τότε θα έπρεπε αυτός να αποτελεί, αν και όχι απαραίτητα έναν σοσιαλιστή, τον πιο δραστήριο «πολέμαρχο» κατά του καπιταλιστικού τρόπου οργάνωσης.
Τι είναι τελικά ο αναρχισμός;
Μέσα από τη συλλογή των παραπάνω χαρακτηριστικών είναι δυνατόν πλέον να δοθεί ένας ορισμός για αυτό το πεδίο πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης. Ο αναρχισμός είναι η ανθρώπινη τάση για ανίχνευση καθετοποιημένων συστημάτων εξουσίας (που ενσωματώνουν ιεραρχίες), καθώς και η επακόλουθη αποδόμηση και αντικατάστασή τους από συμμετοχικά σώματα, μέσα στα οποία, η ικανότητα λήψης αποφάσεων (δηλαδή η εξουσία) κατανέμεται ισότιμα σε όλα τα μέλη που συμμετέχουν σε αυτά τα πολιτικά και οικονομικά όργανα. Για να τεθεί ακόμη πιο απλά, αυτός είναι η μεταφορά της εξουσίας από μια χούφτα επαγγελματιών πολιτικών, τεχνοκρατών και επιχειρηματικών ολιγαρχών, προς τους ίδιους τους πολίτες και εργάτες, με σκοπό να διαχειρίζονται οι ίδιοι την πολιτική και οικονομική ζωή τους. Ακόμη πιο συνοπτικά, μπορεί να θεωρηθεί ως μια ακραία μορφή δημοκρατίας.
Η διαφορά μεταξύ κομμουνισμού και αναρχίας
Ένας επιπρόσθετος ενδιάμεσος και χρήσιμος σταθμός αποτελεί η κατανόηση της διαφοράς μεταξύ του κρατικού σοσιαλισμού και της ελευθεριακής εκδοχής του. Ιστορικά η μετακαπιταλιστική αριστερά διαιρείται σε δύο βασικά παρακλάδια. Το πρώτο είναι του κρατικού σοσιαλισμού, που είναι κυρίως επηρεασμένο από τη μαρξιστική θεωρία, αλλά και την πρακτική και ιστορική υλοποίηση αυτού του μοντέλου, μέσα από στοχαστές και πολιτικούς όπως ο Λένιν, ο Τρότσκι, ο Στάλιν κ.τ.λ. Αυτοί θεωρούν πως ο βασικός σκοπός ύπαρξης του κράτους είναι η προνομιούχα αντιμετώπιση των κεφαλαιούχων, μέσα από την εκμετάλλευση του γενικού πληθυσμού. Σύμφωνα με αυτούς ο κρατικός μηχανισμός πρέπει να τεθεί υπό τον έλεγχο ενός κομμουνιστικού κόμματος, το οποίο θα είναι σε θέση αρχικά να αντιστρέψει τις σχέσεις εκμετάλλευσης και εξουσίας. Ενώ στα αστικά κράτη, η κυβέρνηση κάνει επεμβάσεις προς τα συμφέροντα των ελίτ και κατά του γενικού πληθυσμού, θεωρητικά το εργατικό κράτος πρέπει να διασφαλίζει το αντίθετο. Στη δικτατορία του προλεταριάτου, η καταπιεσμένη τάξη είναι η επιχειρηματική ελίτ και ο γενικός πληθυσμός βρίσκεται στο επίκεντρο και ενδυναμώνεται. Μακροπρόθεσμα, οι ταξικές διαφορές εξαλείφονται και άρα πλεόν, δεν υπάρχουν τάξεις για να καταπιέσει η μία την άλλη. Έτσι το κράτος χάνει τον πρωταρχικό σκοπό ύπαρξής του, την προστασία των συμφερόντων μιας τάξης επί της άλλης και οργανικά επιτυγχάνεται η αποσύνθεσή του. Αυτό οδηγεί σε μια μη ταξική αλλά και μη κρατική κοινωνία, η οποία λειτουργεί με βάση την ανάγκη.
Στην αντίπερα όχθη, το ελευθεριακό σοσιαλιστικό πεδίο, που μέσα στους κόλπους του στεγάζει και τον αναρχισμό, είναι εμπνευσμένο από μαρξιστές και αναρχικούς στοχαστές όπως η Ρόζα Λούξεμπουργκ, ο Πάνεκουκ, ο Κροπότκιν, ο Μπακούνιν, ο Ρούντολφ Ρόκερ, ο Καστοριάδης κ.τ.λ. Αυτοί θεωρούν πως τα μέσα πρέπει να ευθυγραμμίζονται σε σημαντικό βαθμό με τον στόχο και άρα απορρίπτουν τον κρατικό σοσιαλισμό, όπως εξασκήθηκε, διότι θεωρούν πως ο αστυνομοκρατικός και γραφειοκρατικός χαρακτήρας της ΕΣΣΔ ήταν αναπόφευκτο αποτέλεσμα των μέσων που χρησιμοποιήθηκαν για την επίτευξη του σοσιαλισμού. Επιπρόσθετα, θεωρούν πως το κράτος δεν είναι ένα εργαλείο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς όφελος των πολιτών και εργατών. Αντίθετα, θεωρούν πως αυτό, θα δημιουργήσει νέες τάξεις τεχνοκρατών και κρατικών ιερέων, ακόμη και αν χρησιμοποιηθεί στο όνομα του εργατικού σκοπού, και πως εκείνο, θα συνεχίσει να αναπαράγει μια παραλλαγή της καθετοποιημένης εξουσιαστικής δομής, με τους «σοφούς» βασιλείς στην κορυφή και τον «ανεύθυνο» λαό στον πάτο. Αυτοί, όπως έχει υποθεί και νωρίτερα, θέλουν να χτίσουν τα κύτταρα της μελλοντικής κοινωνίας μέσα στο κέλυφος της παροντικής. Αυτό σημαίνει πως ένα κύμα εργατικών κολλεκτίβων, συνεταιριστικών εταιρειών, αυτοδιαχειριζόμενων χώρων και συμβουλίων γειτονίας, θα πρέπει να ωριμάσει σε ένα ενιαίο δίκτυο, το οποίο θα ελέγχεται δημοκρατικά από τη βάση, για την οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Η έμφαση εδώ δε δίνεται τόσο στο κόμμα και το κράτος, όσο στα δημοτικά και εργατικά συμβούλια και τα όργανα που θα πρέπει να διαχειρίζεται ο ίδιος ο λαός, είτε σε αντίθεση είτε ανεξάρτητα από την παρουσία ενός κρατικού μηχανισμού.
Πώς θα λειτουργούσε μια ελευθεριακή σοσιαλιστική και αναρχική κοινωνία;
Πολλές φορές υπάρχουν κατηγορίες για το πώς δεν υπάρχει ένα εναλλακτικό και οργανωμένο μοντέλο από τους σοσιαλιστές και αναρχικούς, που θα μπορούσε να αντικαταστήσει τον καπιταλισμό. Η αλήθεια είναι, πως είναι εξαιρετικά δύσκολο να σχεδιάσει κανείς, έναν ολοκληρωτικά διαφορετικό κοινωνικό και οικονομικό τρόπο οργάνωσης και να περιγράψει και να εξηγήσει το σύστημα αυτό με την κάθε παραμικρή του λεπτομέρεια.
Αν όμως επικρίνει κανείς τους σοσιαλιστές για κάτι τέτοιο, τότε αυτός ο επικριτής, αν ζούσε στα φεουδαρχικά χρόνια, θα έπρεπε να κατηγορούσε με ανάλογο μένος και για τους ίδιους λόγους, τους πρώτους οπαδούς των ελεύθερων αγορών και του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Εξάλλου, ούτε αυτοί, τότε θα μπορούσαν να φανταστούν με κάθε μικρή λεπτομέρεια το πώς θα οργανώνονταν μεταγενέστερα ο καταμερισμός της εργασίας, η παραγωγή και η διανομή του εμπορεύματος και με τι τρόπο θα λειτουργούσαν οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες του σημερινού κόσμου, μέσα στα πλαίσια ενός ώριμου βιομηχανικού καπιταλισμού. Είναι λογικό και αναμενόμενο να παρουσιάζονται δυσκολίες στη σύλληψη ενός συστήματος, το οποίο δεν είναι απλά διαφορετικό απ'το παροντικό, αλλά και κατα πολλές έννοιες το ακριβώς αντίθετο του. Η περιγραφή μιας μελλοντικής κοινωνίας αποτελεί ασύμμετρα μεγαλύτερη πρόκληση για τους σημερινούς αριστερούς, σε σχέση με αυτή που βίωναν οι κλασικοί φιλελεύθεροι ως προς την περιγραφή των αγορών. Τουλάχιστον για τους τελευταίους, η περιγραφή ήταν πιο εύκολη διαδικασία, μιας και σε έναν γενικό βαθμό αναπαρήγαγαν ένα επίσης πυραμιδικό και καθετοποιημένο σύστημα οργάνωσης, όπως και οι προκάτοχοι τους. Το νοητικό εγχείρημα της μετακαπιταλιστικής αριστεράς είναι η επινόηση ενός αντιιεραρχικού συστήματος και όχι απλά η αναπαραγωγή του για άλλη μια φορά. Παρ' όλ' αυτά -και ενώ γίνονται φανερές αυτές οι δυσκολίες- αξίζει να σημειωθεί, πως υπάρχουν κάποιες κατευθυντήριες γραμμές και κάποια χαρακτηριστικά, τα οποία μπορεί κανείς να φανταστεί και με γνώμονα εκείνων να κατευθύνει τη δράση του ως προς την οικοδόμησή τους στον πραγματικό κόσμο.
Είναι δυνατόν η κοινωνία να οργανωθεί με βάση μιας μορφής δημοκρατικής ομοσπονδίας, όπου η εξουσία πηγάζει από τον πληθυσμό, μέσα από τοπικά όργανα και συμβούλια, τα οποία επικοινωνούν και διακλαδώνονται με περιφερειακά και εθνικά όργανα και επιτροπές για τη συντονισμένη δράση μιας ολόκληρης χώρας σε εθνικό επίπεδο ή μπορεί να υπάρξει ακόμη και διεθνής συντονισμός, δηλαδή συνεργασία μεταξύ πολλαπλών χωρών για επίτευξη κοινών στόχων.
Σε τοπικό επίπεδο μπορεί να υπάρχουν συμβούλια του δήμου και εργατικά συμβούλια. Το συμβούλιο του δήμου είναι ένα πολιτικό σώμα, όπου οι πολίτες μιας περιοχής συγκεντρώνονται όποτε κριθεί απαραίτητο για να ασκήσουν πολιτικές, με σκοπό την εφαρμογή κανόνων και θεσμών στις κοινωνίες τους, τους οποίους οι ίδιοι θα έχουν επιλέξει. Μέσα σε κάθε τοπική κοινωνία, μπορεί να υπάρχουν εργατικές επιτροπές. Ουσιαστικά, κάθε τέτοια επιτροπή θα αντιστοιχεί σε κάθε μία επιχείρηση, όπου τα μέλη της θα ελέγχουν τη διαχείριση της επιχείρησης αυτής και θα επικοινωνούν με εξωτερικά συμβούλια καταναλωτών (σύνολο ολόκληρων γειτονιών). Εκεί ο πληθυσμός θα εκφράζει τις ανάγκες του στους παραγωγούς και αυτοί θα ανταποκρίνονται σε αυτές, ρυθμίζοντας κατάλληλα τη διαδικασία της παραγωγής και διανομής.
Σε μια σύγχρονη και περίπλοκη κοινωνία, θα πρέπει να υπάρχουν αντιπρόσωποι, διότι δεν θα ήταν πρακτική η λήψη όλων των αποφάσεων από το σύνολο των πολιτών κάθε δεδομένη στιγμή. Αυτοί οι αντιπρόσωποι όμως, θα εργάζονται και θα ζουν στο ίδιο περιβάλλον με την εκλογική τους βάση, θα είναι ανά πάσα στιγμή ανακλητοί από αυτήν και θα εκτελούν περιορισμένες θητείες. Η αποκεντρωμένη δομή του συστήματος επιτρέπει στους πολίτες και εργαζόμενους να μπορούν να κρατούν υπόλογους τους εκπροσώπους τους, όταν αυτοί δεν εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους.
Το χρήμα θα μπορούσε να διατηρηθεί σε αυτόν τον κόσμο ή ίσως και όχι. Σε περίπτωση που υπάρχει, θα πρέπει να μοιράζεται σχετικά ισότιμα προς όλα τα μέλη μιας κοινωνίας για την αποφυγή συγκρότησης νέων τάξεων.
Υπάρχουν δουλειές, που πιθανώς, κανείς δεν θα ήθελε να κάνει. Το κλασικό παράδειγμα που όλοι αναπαράγουν είναι αυτό του σκουπιδιάρη. Σε αυτή την άτυχη περίπτωση, μπορούν να δοθούν χρηματικά ή μη χρηματικά κίνητρα σε υποψήφιους, έτσι ώστε να καλυφθούν αυτές οι θέσεις εργασίας. Εναλλακτικά, μπορεί να δημιουργηθεί ένα σύστημα κληρωτίδας, όπου τυχαία κομμάτια του πληθυσμού διαλέγονται για να εκτελέσουν για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, π.χ. τρεις ή έξι μήνες, αυτές τις δουλειές. Οι εργασίες αυτές, μέσα από μια κυκλική περιστροφή, θα μοιράζονται σε όλη την κοινωνία.
Η πρακτική παράδοση του αναρχισμού
Ο ελευθεριακός σοσιαλισμός δεν είναι απλώς ένα νοητικό κατασκεύασμα, του οποίου η ύπαρξη περιορίζεται αυστηρά στις σελίδες μερικών βιβλίων γραμμένων από τους οπαδούς του. Υπάρχει μια ζωντανή παράδοση τα τελευταία 150–80 χρόνια που επιχειρεί να τον οικοδομήσει μακροπρόθεσμα. Ιστορικά, η Παρισινή Κομμούνα αποτελεί ένα κλασικό παράδειγμα τέτοιας οργάνωσης. Άλλα σημαντικά παραδείγματα είναι:
Α) Η Ελεύθερη Περιοχή της Ουκρανίας.
Β) Οι Ισπανοί αναρχικοί κατα τη διάρκεια του Ισπανικου εμφυλίου.
Γ) Ο ρωσικός λαός, που ανέπτυξε μια επαναστατική ζωτικότητα στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα.
Επιπλέον, σήμερα υπάρχουν αυτόνομες περιοχές, όπως αυτή των Ζαπατίστας, που εφαρμόζουν στην πράξη αυτόν τον αποκεντρωμένο και αμεσοδημοκρατικό τρόπο οργάνωσης, καθώς και τη συλλογική ιδιοκτησία στην παραγωγή. Συμπληρωματικά, αξίζει να αναφερθεί η ύπαρξη αυτοδιαχειριζόμενων εργοστασίων, όπως η ΒΙΟ.ΜΕ στην Ελλάδα, ή γενικότερα ομοσπονδιακών συνεταιρισμών, όπως η Μόντραγκον στην Ισπανία. Παρότι οι δομές αυτές έχουν περιορισμούς και αδυναμίες, εντούτοις συνιστούν ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, σύμφωνα με πολλούς ελευθεριακούς σοσιαλιστές.
Ο στόχος είναι οι εταιρείες, οι δομές και τα συλλογικά σώματα να ενωθούν σταδιακά, στο πλαίσιο ενός ενιαίου λαϊκού δικτύου, υπό τον έλεγχο των πολιτών και των εργατών. Ένα δίκτυο που θα υπερβεί το κράτος και τον καπιταλισμό, αντικαθιστώντας τα με έναν εναλλακτικό τρόπο κοινωνικής οργάνωσης. Κανείς δεν θεωρεί ότι αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα στα επόμενα δέκα ή τριάντα χρόνια, ειδικά όταν αναφερόμαστε στην επικράτηση του μοντέλου αυτού σε διεθνές επίπεδο. Χρειάζεται να εξετάζουμε την εξέλιξη των κοινωνιών από μακροϊστορική σκοπιά και να μην κυριαρχεί η απελπισία λόγω της συνειδητοποίησης του πόσο απέχει η σημερινή πραγματικότητα από αυτόν τον στόχο. Ο σημερινός στόχος είναι να μεταμορφωθεί η υπάρχουσα κοινωνική οργάνωση σταδιακά, όσο γίνεται πιο κοντά στα πρότυπα του ελευθεριακού μοντέλου, ώστε να συγκροτηθεί μια σταθερή βάση που θα κληρονομηθεί στις επόμενες γενιές. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι χρειάστηκαν περίπου 300 χρόνια για να εδραιωθεί ο καπιταλισμός ως παγκόσμιο οικονομικό σύστημα – και αυτό συνέβη με τη στήριξη του από εύπορα κοινωνικά στρωμάτα και τμημάτων της ελίτ της εποχής, που θεώρησαν πως αυτή η αλλαγή, θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους και την προώθησαν με ενθουσιασμό.
Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι, αν και οι ελεύθερες αγορές διαφοροποιούνται από τη φεουδαρχία, στον πυρήνα τους και τα δύο συστήματα αναπαράγουν τη λογική της ιεραρχικής πυραμίδας (αφεντικού–υπηκόου), την οποία ο αναρχισμός επιδιώκει να διαλύσει. Όταν τα αναλογιστεί κανείς όλα αυτά, γίνεται φανερό ότι όχι μόνο η επινόηση, αλλά κυρίως η οικοδόμηση και κυριαρχία ενός σοσιαλιστικού συστήματος σε παγκόσμιο επίπεδο –αν ποτέ πραγματοποιηθεί– θα απαιτήσει πολύ περισσότερο χρόνο και θα αντιμετωπίσει πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες και αποτυχίες σε σύγκριση με την επικράτηση του ιστορικού καπιταλιστικού εγχειρήματος, επί της φεουδαρχίας. Γιατί αυτό; Επειδή αυτήν τη φορά το βάρος της οικοδόμησης του νέου κόσμου πέφτει στους ώμους του απλού, καθημερινού ανθρώπου, που δεν διαθέτει οικονομική ισχύ, κύρος ή εξουσία, και καλείται να δημιουργήσει ένα νέο σύστημα από τη βάση, με τους δικούς του όρους, παρά την απουσία των παραπάνω χαρακτηριστικών, τα οποία παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εδραίωση και εξάπλωση των συστημάτων που προωθούνται από τους πλούσιους και τις ολιγαρχίες. Με άλλα λόγια, ενώ η αγορά και η ατομική ιδιοκτησία κυριάρχησε, μέσα από την ενεργή υποστήριξη της από τους πλούσιους, σήμερα ο ελευθεριακός σοσιαλισμός καλείται να αποκτήση μορφή, μέσα από την υποστήριξη των φτωχών και την εχθρική αντιμετώπιση του από τις ελίτ.
Γιατί ελευθεριακός σοσιαλισμός;
Τέλος, φυσικά θα πρέπει να δοθεί μια δικαιολόγηση για την αποσύνθεση της παλιάς τάξης πραγμάτων και της αντικατάστασης της από μια καινούργια, που θα είναι ο ελευθεριακός σοσιαλισμός. Η δικαιολόγηση είναι πολλαπλής φύσεως και βασίζεται σε δύο βασικές οπτικές. Δηλαδή παρέχεται μια: Α) ρομαντική δικαιολόγηση, μια νομιμοποίηση ηθικής φύσεως και Β) για όσους δεν ενδιαφέρονται για ρομαντισμούς και ηθικολογίες, μια πρακτική και λειτουργική μορφή εγκυροποίησης.
Η περίπτωση της ανθρώπινης φύσης
Ας ξεκινήσουμε με τη ρομαντική και αξιακή ανάλυση. Οι ανθρώπινες οντότητες χαρακτηρίζονται από μια συγκεκριμένη φύση, η οποία είναι η ανθρώπινη φύση. Υπάρχουν κάποια συγκεκριμένα δημογραφικά, εντός και εκτός της Αριστεράς, τα οποία θεωρούν πως δεν υπάρχει κάτι που να καθιστά την ανθρώπινη φύση πραγματικό φαινόμενο. Σύμφωνα με αυτούς, οι άνθρωποι είναι απλώς παραπροϊόντα και αντικατοπτρισμοί των ιστορικών και υλικών συνθηκών και του περιβάλλοντός τους. Αυτός ο τύπος σκέψης προέρχεται τόσο από ορισμένους μαρξιστικούς κύκλους, όσο και από συγκεκριμένα ψυχολογικά ρεύματα, όπως αυτά κάποιων ακραίων συμπεριφοριστών.
Οι περισσότεροι όμως άνθρωποι, ανεξάρτητα από τις πολιτικές τους πεποιθήσεις, τείνουν να συμφωνούν πως, σε κάποιο βαθμό και σε κάποια μορφή, μάλλον υπάρχει μια ανθρώπινη φύση η οποία καθορίζει, μέχρι ένα σημείο, τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά που κατέχουμε ως άνθρωποι. Είτε κάποιος θεωρεί πως αυτή η φύση είναι θεόπνευστη, είτε ότι προέκυψε μέσα από εξελικτικούς μηχανισμούς, είτε αποδίδει την ύπαρξή της σε έναν συνδυασμό των δύο – θρήσκοι και άθρησκοι, θεϊστές και άθεοι – μπορεί να διαφωνούν για τις λεπτομέρειες του τι είναι η ανθρώπινη φύση, αλλά τελικά όλοι, για τους δικούς τους λόγους, αποδέχονται πως αυτή υφίσταται.
Η αλήθεια είναι πως ο άνθρωπος είναι ένα αρκετά εύπλαστο ον. Σε μεγάλο βαθμό, οι συμπεριφορές του επηρεάζονται από το κοινωνικό του περιβάλλον. Εξαιτίας αυτής της εξαιρετικής ικανότητας προσαρμογής και ευκινησίας του, ανάλογα με τις απαιτήσεις και τις προσταγές του περιβάλλοντος, είναι αρκετά δύσκολο να χαρτογραφηθεί με ακρίβεια τι προέρχεται από το εσωτερικό κόσμο του και τι είναι αποτέλεσμα εξωτερικών παραγόντων. Αναγνωρίζοντας αυτή τη δυσκολία, παρακάτω παρέχεται μια βασική περιγραφή του πυρήνα της ανθρώπινης φύσης, με κάποιες ιδιότητες καίριας σημασίας, που οι περισσότεροι θα δέχονταν πως είναι έμφυτες στον άνθρωπο.
Ποια είναι αυτή η ανθρώπινη φύση λοιπόν; Είναι – όπως ειπώθηκε πριν – δύσκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια και λεπτομέρεια. Επιπλέον, χρειάζεται κανείς να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός όταν επιχειρεί να χαρτογραφήσει τα όριά της, διότι ιστορικά η επίκληση σε μια ανθρώπινη φύση αποτέλεσε κλασική δικαιολόγηση για την επιβολή καταπιεστικών καθεστώτων, θεσμών και νομοθεσιών εις βάρος μειονοτήτων αλλά και του γενικού πληθυσμού. Εδώ θα επιχειρηθεί το αντίθετο: θα χρησιμοποιηθεί ως αφετηρία για τη νομιμοποίηση ενός ελευθεριακού τύπου διακυβέρνησης.
Αρχικά, ένα κύριο χαρακτηριστικό της φύσης μας είναι η κοινωνικότητά μας. Είμαστε αναμφισβήτητα κοινωνικές οντότητες, και μέχρι στιγμής τίποτα και κανείς δεν έχει καταφέρει να μας ξεριζώσει πλήρως αυτή την τάση που είναι ριζωμένη στον υπαρξιακό μας πυρήνα. Ακόμα και στις σημερινές αποξενωμένες και ατομοκεντρικές κοινωνίες, οι άνθρωποι αισθάνονται μοναξιά και ενεργά επιδιώκουν να συνάψουν δεσμούς μεταξύ τους, με σκοπό τη συγκρότηση κοινοτήτων για την ικανοποίηση κοινωνικών, συναισθηματικών και ψυχολογικών αναγκών. Αν οι ακραίοι συμπεριφοριστές και ορισμένοι μαρξιστές είχαν δίκιο, τότε αυτές οι τάσεις δεν θα εμφανίζονταν στο πλαίσιο της παρούσας κοινωνίας. Αν οι άνθρωποι είναι απλώς προϊόντα του περιβάλλοντός τους, αν μπορούν να πλαστούν δίχως όρια από το ιστορικό και κοινωνικό περικείμενο, τότε δεν θα έπρεπε να είχαν απομείνει υπολείμματα κοινωνικών συμπεριφορών στις σύγχρονες εγωκεντρικές κοινωνίες. Είμαστε, λοιπόν, εγγενώς κοινωνικά όντα.
Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης είναι ο λόγος και η ομιλία. Ο λόγος είναι ένα φαινόμενο που ενισχύεται από το περιβάλλον, αλλά ταυτόχρονα είναι θαμμένο έμφυτα μέσα μας. Αν κάποιος πάρει ένα περιστέρι και προσπαθήσει να του διδάξει λόγο και ομιλία, σύντομα θα διαπιστώσει πως όλες του οι προσπάθειες είναι μάταιες. Ο ανθρώπινος λόγος αποτελεί κορυφαία απόδειξη των ανθρώπινων νοητικών και δημιουργικών ικανοτήτων, οι οποίες απορρέουν από τη φύση μας. Το περιβάλλον μπορεί να ενισχύσει ή να καταστείλει αυτές τις ικανότητες, αλλά αν δεν υπήρχαν εξαρχής ως έμφυτες, δεν θα μπορούσαν να εκδηλωθούν ως συμπεριφορές.
Μπορεί κανείς να συνεχίσει προσθέτοντας και άλλες ιδιότητες στο γενικευμένο αυτό σχήμα. Όσο πιο βαθιά εμβαθύνει, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να αποδείξει ή να διαψεύσει αν μια συγκεκριμένη τάση ή συμπεριφορά είναι έμφυτη ή προϊόν θεσμών. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό που θα προσθέσω είναι το ένστικτο της ελευθερίας. Φαίνεται – αν και όχι απολύτως ξεκάθαρα – πως οι άνθρωποι έχουν μια έντονη ροπή προς την ελευθερία. Ένα αδιαμφισβήτητο παράδειγμα που ενισχύει αυτή την άποψη είναι η ανάγκη για σωματική αυτονομία. Τυπικά, οι άνθρωποι βιώνουν έντονο στρες όταν παραβιάζεται η σωματική τους ακεραιότητα (π.χ. περιπτώσεις βιασμού και σεξουαλικών επιθέσεων).
Ο άνθρωπος δεν μπορεί να καλύψει την ανάγκη του για ελευθερία, εντός του κράτους και του καπιταλιστικού πλαισίου, διότι υπόκειται σε θεσμικούς καταναγκασμούς που τον αναγκάζουν να συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις του συστήματος – προς όφελος του ίδιου του συστήματος και όχι του εαυτού του. Στη σημερινή πραγματικότητα, εξαιτίας της τυραννικής φύσης του ιδιωτικού εργασιακού περιβάλλοντος, εντός του καπιταλισμού και του καταμερισμού της εργασίας, ο άνθρωπος απογυμνώνεται από τις δημιουργικές και γνωστικές του ικανότητες – τις οποίες κατέχει έμφυτα και τις εκδηλώνει φυσιολογικά – και αντί αυτού μετατρέπεται σε παθητικό, άβουλο, υποταγμένο και καταναλωτικό αντικείμενο, αποξενωμένο από τον εαυτό του και την κοινότητά του. Η ίδια του η ζωτικότητα του έχει κλαπεί. Ως αντάλλαγμα, είναι πλέον απλώς ένα ψυχρό και μηχανιστικό εκτελεστικό όργανο των ανώτερων διαχειριστικών τάξεων.
Κάθε άνθρωπος χρειάζεται να κατέχει τόσο την αρνητική όσο και τη θετική ελευθερία για να φτάσει στην πραγματοποίηση των μέγιστων δυνατοτήτων του (π.χ. η ελευθερία να μπει σε ένα νοσοκομείο χωρίς κρατική απαγόρευση, αλλά και η ύπαρξη των κατάλληλων μέσων ώστε να έχει πρόσβαση σε ιατρική περίθαλψη – όπως οικονομικοί πόροι ή δυνατότητα μετακίνησης).
Ο φιλελεύθερος τρόπος σκέψης περιορίζεται στην αρνητική ελευθερία. Αυτή είναι σημαντική, αλλά πρέπει να συμπληρωθεί με τη θετική ελευθερία. Για να υπάρχουν και οι δύο αυτές μορφές ελευθερίας σε μια κοινωνία, αυτή πρέπει να δομείται με βάση την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών και όχι την επιδίωξη κέρδους. Η διατήρηση των δημιουργικών ικανοτήτων των ανθρώπων απαιτεί τη θέσπιση συμμετοχικών σωμάτων σε επίπεδο δήμου και εργασιακού περιβάλλοντος, για την ανατροπή της μηχανιστικής και αποξενωμένης κατάστασης του σύγχρονου ανθρώπου. Πιστεύω ότι η ανθρώπινη φύση θα εκδηλωνόταν στις καλύτερες εκφάνσεις της με μια αλλαγή των θεσμών, ενώ παράλληλα, διεξάγεται από τον κόσμο και ένας πνευματικός αγώνας, που έχει ως στόχο μια πολιτισμική και πνευματική επανάσταση.
Τα βασικά συστατικά της μελλοντικής ελευθεαριακής κοινωνίας, ανταποκρίνονται στις θετικές, φυσικές ιδιότητες των ατόμων. Η τριβή με τα κοινά, οδηγεί το εκλογικό σώμα στην εξάσκηση των γνωστικών και δημιουργικών ικανοτήτων του, μέσα από τις διαδικασίες επίλυσης προβλημάτων, διαλόγου και αντιπαραθέσεων στα υποθετικά συμβούλια του μέλλοντος. Η εξασφάλιση της θετικής ελευθερίας μέσα από μια οικονομία βασισμένη στην ανάγκη, δίνει την κατάλληλη υλική βάση, έτσι ώστε όλοι να έχουν μια αξιοπρεπής ζωή και τελικά, ακριβώς εξαιτίας αυτού, να είναι σε θέση να συμμετέχουν στην διαδικαασία της αυτοκυβέρνησης των κοινοτήτων τους.
Γιατί να διατηρούμε θεσμούς που ενισχύουν αντικοινωνικές και εγωκεντρικές συμπεριφορές, ενώ καταστέλλουν κοινωνικές και δημιουργικές, οι οποίες επίσης είναι έμφυτες στον άνθρωπο; Μια αλλαγή των θεσμών μπορεί να μεταβάλει τη συμπεριφορά των ανθρώπων προς το καλύτερο, και αυτή η αλλαγμένη συμπεριφορά να ενισχύσει με τη σειρά της την ποιότητα των θεσμών. Έτσι δημιουργείται ένας κύκλος ανατροφοδότησης: η πνευματική επανάσταση του ανθρώπου οδηγεί στη συγκρότηση συνεργατικών, κοινωνικών και ελεύθερων μορφών διακυβέρνησης, οι οποίες – αφού εμφανιστούν υλικά στην κοινωνία – ενισχύουν περαιτέρω τη συνεργατική συμπεριφορά των ανθρώπων. Μια τέτοια κοινωνία και διαδικασία είναι το ακριβώς αντίθετο από ό,τι συμβαίνει σήμερα, και οφείλουμε να την επιδιώξουμε, εφόσον μας ενδιαφέρει η ανθρώπινη ελευθερία, η συνεργασία και η δημιουργική αξιοποίηση των ανθρώπινων δυνατοτήτων.
Επειδή πιστεύω πως οι δημιουργικές ικανότητες και η επιθυμία για ελευθερία είναι έμφυτες στον άνθρωπο, θεωρώ ότι η κοινωνική αλλαγή είναι απαραίτητη, τουλάχιστον με βάση μια ηθική δικαιολόγηση. Αν, αντίθετα, ο άνθρωπος δεν διαθέτει αυτές τις τάσεις εκ φύσεως, δηλαδή, αν δεν επιθυμεί την ελευθερία και είναι απλώς ένα διαμορφώσιμο δοχείο του περιβάλλοντός του, το οποίο μπορεί να τροποποιηθεί και να προσαρμοστεί χωρίς να βιώνει δυσαρέσκεια, ενώ παραμένει ευτυχής ή αυτάρκης εντός αυτού, τότε με βάση ποιάς ηθικής δικαιολόγησης θα όφειλε κανείς να του προσφέρει μια πιο ελεύθερη και δίκαιη κοινωνία;
Αν η παραπάνω λογική των ακραίων συμπεριφοριστών είναι σωστή, τότε ο άνθρωπος θα μπορούσε να διαπλαστεί κατά τέτοιο τρόπο ώστε να είναι επαρκής και ικανοποιημένος ακόμη και υπό την κυριαρχία της πιο φρικτής και φασιστικής κοινωνίας που θα μπορούσε να υπάρξει. Εφόσον ένα τέτοιο καθεστώς θα είχε διαμορφώσει τα άτομα να μην έχουν εσωτερικές ανάγκες για ελευθερία, και αυτά θα ένιωθαν πλήρως ικανοποιημένα μέσα σε μια στρατιωτική, απολυταρχική τάξη, τότε δεν θα υπήρχε καμία ηθική αναγκαιότητα για την απελευθέρωσή τους. Δεν μπορώ να αποδείξω με ολοκληρωτική βεβαιότητα πως αυτές οι ιδιότητες είναι όντως έμφυτες στις ανθρώπινες οντότητες, αλλά ταυτόχρονα δεν το θεωρώ παράλογο και από την στιγμή που δεχτούμε πως όντως έτσι έχουν τα πράγματα, δεν είναι επίσης παράλογο να επιζητεί κανείς μια κοινωνία ραμμένη προς αυτές τις δημιουργικές και ελευθεριακές/συνεργατικές παραμέτρους.
Η επιβίωση της ανθρωπότητας
Ας περάσουμε τώρα στη λειτουργική δικαιολόγηση. Τα πιο απειλητικά και επιζήμια προβλήματα που βιώνει ο κόσμος σήμερα, αλλά και ιστορικά, προέρχονται από την εξουσία. Βασικά, όχι από αυτήν καθαυτήν, αλλά από την πελώρια συγκέντρωση εξουσίας σε εξαιρετικά στενά όργανα – μια διαδικασία που γεννά ολιγαρχίες και αυτοκρατορίες. Τα σύγχρονα έθνη-κράτη, μέσα από τη συσσώρευση κολοσσιαίας οικονομικής, πολιτικής και τεχνολογικής εξουσίας, είναι ικανά για αθλιότητες διεθνούς και πλέον παγκόσμιας κλίμακας, όπως η αποικιοκρατία, ο ιμπεριαλισμός κ.ά. Ας παρουσιαστούν απλώς δύο περιπτώσεις. Η λίστα είναι τεράστια, αλλά αυτές οι δύο είναι υπεραρκετές για τους σκοπούς του παρόντος κειμένου.
Το ανθρώπινο είδος βρίσκεται σε μια ιδιαίτερη ιστορική περίοδο. Υπάρχουν δύο τεράστιες απειλές για την οργανωμένη ανθρώπινη ζωή στον πλανήτη αυτή τη στιγμή. Αυτές είναι, όπως αναφέρθηκαν και προηγουμένως: Α) η κλιματική κρίση και Β) ο πυρηνικός πόλεμος. Είναι ολοένα και πιο πιθανό πως η ανθρωπότητα, όπως τη γνωρίζουμε, θα εξαλειφθεί εξαιτίας ενός ή και των δύο αυτών παραγόντων. Το παρόν σύστημα δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις αιτίες αυτών των απειλών, διότι ο ίδιος ο πυρήνας και η εσωτερική λογική του αποτελούν την πρωταρχική πηγή του προβλήματος. Με άλλα λόγια, αυτές οι καταστροφές δεν είναι τυχαία παραπροϊόντα της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων, αλλά οργανικές συνέπειες των θεσμικών επιταγών με βάση τις οποίες αυτή λειτουργεί.
Τα κράτη λειτουργούν με βάση παραμέτρους που στοχεύουν στην εξασφάλιση κυριαρχίας και στη συγκέντρωση εξουσίας για την εκπλήρωση γεωπολιτικών αποστολών. Δεν είναι ηθικοί πράκτορες. Οι επιχειρήσεις λειτουργούν με βάση το κέρδος, εξαιτίας των πιέσεων των αγορών, και είναι δομικά αντικοινωνικές. Δεν λαμβάνουν υπόψη εξωτερικότητες, όπως η περιβαλλοντική ζημιά που προκαλούν οι οικονομικές δραστηριότητές τους. Οι κυβερνήσεις είναι «αγορασμένες» από τις μεγάλες επιχειρήσεις και, άρα, εξυπηρετούν πρωτίστως τα δικά τους συμφέροντα. Δεν φαίνονται ικανές να σταματήσουν με ουσιαστικά μέτρα την περιβαλλοντική κρίση.
Ένα κράτος και μια επιχείρηση είναι αδύνατο να λειτουργήσουν ενάντια στο κέρδος και στη συγκέντρωση εξουσίας, όσο εξυπηρετούν τους στόχους του παρόντος τύπου κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης. Η λύση μπορεί να έγκειται στην αλλαγή του κοινωνικού και οικονομικού τρόπου οργάνωσης και των ευρύτερων θεσμών, ώστε η οικονομία να λειτουργεί με βάση τις ανθρώπινες ανάγκες και όχι το κέρδος. Επιπλέον, τα κράτη μπορούν να χάσουν τον επεκτατικό χαρακτήρα τους μέσω της αποσύνθεσής τους και της αντικατάστασής τους από ένα φεντεραλιστικό μοντέλο συμμετοχικών κοινωνιών, που θα λειτουργούν με βάση την εθελοντική συνεργασία.
Θεωρητικά, αυτές οι αλλαγές στους θεσμούς και στα πολιτικοοικονομικά σώματα θα ήταν ικανές να επιλύσουν τα δύο κολοσσιαία προβλήματα που πλήττουν τον κόσμο σήμερα. Παρ’ όλα αυτά, η πραγμάτωση μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας αυτή τη στιγμή αποτελεί φαντασίωση. Εκτός κι αν κάτι ανεπανάληπτο και εξαιρετικά δραστικό συμβεί στο άμεσο μέλλον, μια τέτοια κοινωνική οργάνωση – ειδικά σε διεθνές επίπεδο – απέχει έτη φωτός από την υλοποίησή της. Παράλληλα όμως, το χρονικό παράθυρο για την ουσιαστική αντιμετώπιση αυτών των κρίσεων είναι εξαιρετικά στενό. Δεν υπάρχει η πολυτέλεια του χρόνου για την ανάθεση της επίλυσής τους σε φαντασιακά ινστιτούτα του μέλλοντος.
Αν η ανθρωπότητα πρόκειται να έχει ακόμη ένα αξιοπρεπές μέλλον, η δίοδος προς αυτό θα χρειαστεί – δυστυχώς ή ευτυχώς – να εξασφαλιστεί μέσα από τους παρόντες θεσμούς: του κρατισμού, του καπιταλισμού και της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Είναι ζωτικής σημασίας, ο κόσμος, βραχυπρόθεσμα, να πιέσει τους υπάρχοντες θεσμούς στα όριά τους, να απαιτήσει από αυτούς πράγματα που αρνούνται να εφαρμόσουν από μόνοι τους και, καθώς σταδιακά τους αλλάζει τον χαρακτήρας, σε μεταγενέστερο στάδιο, ιδανικά, θα πρέπει να αντικατασταθούν ριζικά από εναλλακτικά σώματα. Αυτά θα αποτελέσουν την άνθιση μιας νέας εποχής για την ανθρωπότητα: τον ελευθεριακό σοσιαλισμό ως τον επόμενο σταθμό της ανθρώπινης ιστορίας.
Ο κλασικός φιλελευθερισμός ήταν μια αντίδραση ενάντια στην κρατική τυραννία. Οι κλασικοί φιλελεύθεροι πίστευαν πως με την παραχώρηση ατομικής ιδιοκτησίας στους ανθρώπους, εκείνοι θα ενδυναμώνονταν και θα αποκτούσαν ανεξαρτησία από την πανταχού παρούσα κατασταλτική φύση του κράτους. Πρέπει όμως να αναλογιστούμε πως αυτοί ζούσαν σε προβιομηχανικές και προκαπιταλιστικές κοινωνίες. Δεν μπορούσαν να προβλέψουν την έλευση του ώριμου βιομηχανικού καπιταλισμού και της νεοφιλελεύθερης εκδοχής του. Πλέον, οι ιδιωτικές επιχειρήσεις αποτελούν αντανάκλαση του κράτους. Είναι και αυτές καθετοποιημένα ολοκληρωτικά συστήματα εξουσίας – όχι κρατικής αλλά ιδιωτικής φύσης. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα κυρίαρχα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και τις μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες, οι οποίες λειτουργούν ως ιδιωτικές τυραννίες και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές κατευθύνσεις που θα ακολουθήσουν οι ανθρώπινες κοινωνίες, βάσει των δικών τους συμφερόντων και συχνά εις βάρος των λαών. Ο ελευθεριακός σοσιαλισμός είναι, κατά μία έννοια – όσο παράδοξο κι αν ακούγεται – η φυσική συνέχεια του κλασικού φιλελευθερισμού. Υιοθετεί την κλασική φιλελεύθερη κριτική προς το κράτος, ενώ επεκτείνει αυτή τη διαδικασία ανίχνευσης εξουσιαστικών δομών και στην επιχειρηματική και καπιταλιστική σφαίρα. Οι ανθρώπινοι θεσμοί δεν φυτεύτηκαν από κάποιον θεό και δεν είναι αναγκαίο να ακολουθούνται σε συγκεκριμένες και στενές μορφές εξαιτίας κάποιου φυσικού νόμου. Επειδή ακριβώς είναι ανθρώπινοι, μπορούν να τροποποιηθούν, να καταργηθούν και να επανασχεδιαστούν από τους ίδιους τους ανθρώπους, σε πιο δίκαιες και ελεύθερες εκδοχές τους, όπως άλλωστε συμβαίνει ιστορικά σε κάθε εποχή.
H μετάβαση στην προαναφερόμενη κοινωνία, είναι απαραίτητη: Α) Για την εκπλήρωση και σωστή αξιοποίηση των δημιουργικών ικανοτήτων του κόσμου, Β) Την κατάργηση της αποξένωσης του ατόμου και την σύναψη κοινοτικών δεσμών, Γ) την κάλυψη των υλικών αναγκών του, Δ)την απελευθέρωση του από την ταξική εκμετάλλευση και Ε) Είναι απαραίτητη για την επίλυση κρίσεων διεθνών διαστάσεων, όπως η περιβαλλοντολογική καταστροφή και για την αποφυγή ενός τρίτου παγκόσμιου πολέμου.
Πηγές για περαιτέρω μελέτη
- Μια καλή εισαγωγή στο τι είναι ο αναρχισμός είναι το βιβλίο του Daniel Guerin « Ο Αναρχισμός από τη θεωρία στη πράξη»
- Για το πως θα μπορούσε να λειτουργήσει μια αναρχική κοινωνία δες το βιβλίο του Michael Albert « Χωρίς αφεντικά». Ο Albert είναι ένα σημαντικό πρόσωπο στην ίδρυση τoυ Parecon, ένα μοντέλο συμμετοχικών οικονομικών, που αναλύει με μεγάλη λεπτομέρεια ένα αναρχικό και μετακαπιταλιστικό όραμα κοινωνικής οργάνωσης.
- Μια εισαγωγή στον αναρχοσυνδικαλισμό του Ισπανικού εμφυλίου είναι το βιβλίο του Murray Bookchin « Οι Ισπανοί αναρχικοί, τα ηρωικά χρόνια 1868-1936»
- Ντοκιμαντέρ για την αυτοδιαχείριση της BI.OME : https://www.youtube.com/watch?v=aQ1dzUG9UmI&t=7s
- Radical America #08.06: Alternative education project, Nov.-Dec. 1974. Από τη σελίδα 79 και μετά περιγράφεται η ιστορία από την πλευρά του πληθυσμού της Ρωσίας και γίνεται εστίαση στη δύναμη της μάζας και τις απεργιακές της προσπάθειες στην Πετρούπολη, αλλά και τη θέληση της για έλεγχο πάνω στην διαδικασία της παραγωγής. Ανακτήθηκε από: https://libcom.org/article/radical-america-0806-alternative-education-project-nov-dec-1974
- Μύθοι και παρανοήσεις για τον αναρχισμό: https://theanarchistlibrary.org/library/anarcho-myths-about-anarchism
- Για μια κατανόηση για το πως συνδέεται ο κλασικός φιλελευθερισμός με τον ελευθεριακό σοσιαλισμό και γιατί ο δεύτερος χρειάζεται να είναι το επόμενο στάδιο στην ανθρώπινη ιστορία, διαβάστε το "Government in the Future" του Noam Chomsky. https://chomsky.info/government-in-the-future/
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου