Νεοφιλελευθερισμός: Από Περιφέρεια σε Παγκόσμιο Σύστημα Διακυβέρνησης- Η Περίπτωση της Ελλάδας

Εισαγωγή

Για να κατανοήσει κανείς τη σχέση του νεοφιλελευθερισμού με την Ελλάδα, είναι απαραίτητο πρώτα να κατανοηθεί ο ίδιος ο όρος «νεοφιλελευθερισμός». Ο όρος αυτός, λόγω της κακοποίησης που δέχεται μέσα στον δημόσιο διάλογο, φαίνεται πως έχει χάσει την αρχική του έννοια, όπως και όροι όπως ο «Φασισμός». Κάποιοι θεωρούν ότι είναι απλώς ένα βολικό «σκιάχτρο» των αριστερών, μια επιπρόσθετη ευκαιρία να κακολογήσουν τις αγορές και τον καπιταλισμό για τα δεινά που βιώνει ο κόσμος σήμερα.¹

Κάποιοι άλλοι χρησιμοποιούν τους όρους «Παγκοσμιοποιημένη αγορά» ή «Νέα τάξη πραγμάτων» ως συνώνυμα αυτού. Αυτές οι έννοιες δεν είναι απολύτως ταυτόσημες, αλλά συσχετίζονται σε σημαντικό βαθμό μεταξύ τους. Επιπρόσθετα, όλες τους αποτελούν γνήσιες απόπειρες του πληθυσμού για την περιγραφή και κατανόηση της κυρίαρχης κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης. Δυστυχώς, κάποιοι από αυτούς τους όρους, ειδικότερα ο τελευταίος, έχουν πλέον αποκτήσει μια συνωμοσιολογική χροιά, που είναι ιδιαίτερα ελκυστική, διότι περιέχει μέσα της κόκκους αλήθειας, οι οποίοι ανακατεύονται στον πυθμένα ενός πελώριου μείγματος νοητικής αυταπάτης. Ως λογικό επακόλουθο, κάτι τέτοιο αποπροσανατολίζει τη συζήτηση από τον πραγματικό κόσμο και τα αληθινά του προβλήματα, προς φαντασιακές κατευθύνσεις.²

Για τους υποστηρικτές του, αν και συνήθως δεν αυτοαποκαλούνται νεοφιλελεύθεροι, οι πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού οδηγούν στη δημοκρατικοποίηση των κοινωνιών, στην προώθηση των ατομικών ελευθεριών, στην οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη, στην απελευθέρωση των αγορών και του εμπορίου και στην ελάχιστη κρατική παρέμβαση. Συνοπτικά, πιστεύουν πως οι ελεύθερες αγορές οδηγούν σε ελεύθερες κοινωνίες. Εξαιτίας αυτής της κοινής αντίληψης, δεν είναι λίγοι αυτοί που εκφράζουν ενστάσεις όταν κάποιος αποκαλεί την Ελλάδα νεοφιλελεύθερη. Τι σχέση, άλλωστε, θα μπορούσε να έχει μια χώρα με αισθητό κρατισμό και δημοκρατικά ελλείμματα, όπως η Ελλάδα, με τον νεοφιλελευθερισμό, που είναι μια ελευθεριακή ιδεολογία; ³

Το λάθος που κάνουν τα πρόσωπα που παρουσιάζουν την παραπάνω ένσταση είναι αυτό της μη έγκυρης εξιδανίκευσης. Δηλαδή, εγκυροποιούν το μοντέλο με βάση τα θεωρητικά του ιδανικά και αγνοούν πώς λειτουργεί μέσα σε ιστορικά πλαίσια και κάτω από αληθινές συνθήκες στον πραγματικό κόσμο. Ως αποτέλεσμα, η υποστήριξη που παρέχουν προς αυτή την πολιτική φιλοσοφία είναι μη έγκυρη, διότι φαντάζονται το σύστημα με βάση το πώς θα έπρεπε να λειτουργεί και όχι το πώς όντως λειτουργεί. Πρακτικά, ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι ούτε νέος, ούτε ελεύθερος και παρουσιάζει τεράστια απόκλιση μεταξύ της θεωρίας και της πράξης. Τι μπορεί να περιμένει ο αναγνώστης να αντικρίσει στις ακόλουθες παραγράφους;

1.Αν υπάρχει εναλλακτική που μπορεί να τον αντικαταστήσει.

2.Τη θεωρητική και σταδιακή συγκρότηση του νεοφιλελευθερισμού ως ιδεολογία από τις αρχές μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα.

3.Μια αναφορά στις σοσιαλδημοκρατίες των δεκαετιών του 1940-70.

4.Την υλοποίηση του νεοφιλελευθερισμού ως ένα σετ οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών από τη δεκαετία του '70 μέχρι και την εξέλιξή του έως σήμερα.

5.Έναν σχολιασμό για την εξάπλωση του νεοφιλελευθερισμού στην Ελλάδα.

Η πίστη στον κλασικό φιλελευθερισμό κλωνίζεται

Προς τα τέλη του 19ου αιώνα και έως τις αρχές του 20ού, οι πολιτικές του κλασικού φιλελευθερισμού είχαν οδηγήσει τις κοινωνίες σε μεγάλα δεινά και αδιέξοδα. Πιο συγκεκριμένα, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η παγκόσμια οικονομική ύφεση του 1929, οι πελώριες και αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες, τα μονοπώλια, η ακραία φτώχεια και ανεργία κ.τ.λ. Το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού είχε φτάσει στα τάρταρα και είχε γίνει αντιληπτό πως μια αλλαγή πορείας ήταν απαραίτητη. Αυτό οδήγησε σε εσωτερική κοινωνική αναταραχή που συμπιέστηκε και ξέσπασε ως μια ζωηρή και διαχρονική μαζική κινητοποίηση των πολιτών. Εξαιτίας των μαζικών πιέσεων αυτών, για στρατηγικούς λόγους, οι κυβερνήσεις τίμησαν μια διεθνή συμφωνία υιοθέτησης των κεϋνσιανών οικονομικών (1945–73). Αυτά επέφεραν έναν ρυθμιζόμενο καπιταλισμό και κράτη πρόνοιας που ενδυνάμωσαν μέχρι έναν συγκεκριμένο βαθμό τα μεσαία και χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Αυτά τα μέτρα αύξησαν το βιοτικό επίπεδο του κόσμου και εφαρμόστηκαν από τις κυβερνήσεις διότι:
Α) χρησίμευσαν σαν βαλβίδα αποσυμπίεσης, δηλαδή έδρασαν ανασταλτικά ως προς την προσφυγή των δυσαρεστημένων εργατών σε πιο «ακραίες» ιδεολογίες όπως τον κομμουνισμό·
Β) εξαιτίας του ανταγωνισμού της Δύσης με το λεγόμενο αντίπαλο «δέος» του κρατικού σοσιαλισμού, μέσα στα πλαίσια του Ψυχρού Πολέμου.
Πού χωράει ο νεοφιλελευθερισμός μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο; Αυτό θα γίνει κατανοητό παρακάτω. ⁴ ⁵

Το συνέδριο του Walter Lippmann (1938) και η κοινότητα Mont Pelerin (1947)

Πρακτικά, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές κέρδισαν σταδιακά έδαφος μετά τα χρόνια της σοσιαλδημοκρατίας, από τη δεκαετία του '70 και αργότερα. Ήδη όμως, από εκείνη την εποχή υπήρχαν νεοφιλελεύθεροι διανοητές που ήταν απογοητευμένοι με τον κλασικό φιλελευθερισμό απ’ τη μία και ενεργά απέρριπταν τα κεϋνσιανά οικονομικά απ’ την άλλη, διότι θεωρούσαν πως υπήρχε κίνδυνος αυτά να εξελίξουν τις κοινωνίες σε ολοκληρωτικά κομμουνιστικά καθεστώτα με κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας. Έτσι, σύμφωνα με αυτούς, δημιουργήθηκε ένας «Τρίτος δρόμος». Αυτή η τρίτη λύση απέρριπτε τον κεντρικό σχεδιασμό απ’ τη μία και τις καθαρές κλασικές φιλελεύθερες πολιτικές απ’ την άλλη, προς χάριν ενός συστήματος που θα αντιμετώπιζε τις αποτυχίες των ελεύθερων αγορών, ενώ ταυτόχρονα θα τιμούσε βασικές φιλελεύθερες αρχές, όπως αυτή της οικονομικής ελευθερίας.

Ο όρος «νεοφιλελευθερισμός» επίσημα συγκροτήθηκε στο συνέδριο Walter Lippmann το 1938 στο Παρίσι, από έναν Γάλλο φιλόσοφο, τον Louis Rougier. Αυτός νωρίτερα είχε ταξιδέψει στη Ρωσία το 1932 και θεώρησε, με βάση όσα είδε, πως ο μηχανισμός των αγορών ήταν πιο αποτελεσματικός σε σύγκριση με τις κεντρικά σχεδιασμένες οικονομίες. Στο συνέδριο του 1938 συγκεντρώθηκαν διάφοροι διανοούμενοι, φιλόσοφοι και οικονομολόγοι, όπως ο Friedrich Hayek και ο Michael Polanyi κ.τ.λ. Ο καθένας είχε διαφορετικές ιδέες, ανάλογα με το φιλοσοφικό του υπόβαθρο, για το τι θα έπρεπε να είναι ο νεοφιλελευθερισμός. Οι κλασικοί φιλελεύθεροι έβλεπαν τις αγορές σαν απολύτως φυσικά φαινόμενα, οι οποίες σχηματίζονταν οργανικά και είχαν την ικανότητα να αυτορρυθμίζονται μόνες τους, όπως ένας βιολογικός οργανισμός αυτορρυθμίζεται με την ομοιόστασή του, ανάλογα τις συνθήκες που τον περιβάλλουν. Ως αποτέλεσμα, επιζητούσαν την ύπαρξη ενός μικρού, παθητικού κράτους με ελάχιστη παρέμβαση στην οικονομική και επιχειρηματική σφαίρα. Αντίθετα, οι νεοφιλελεύθεροι στοχαστές θεωρούσαν πως οι αγορές αποτελούν κοινωνικά και τεχνικά κατασκευάσματα, τα οποία δεν προκύπτουν οργανικά, και ως αποτέλεσμα, ένα δραστήριο κράτος χρειάζεται να δημιουργεί τις αγορές και τις συνθήκες με βάση τις οποίες αυτές λειτουργούν. Σύμφωνα με αυτούς, ένα δραστήριο κράτος θα έπρεπε να δημιουργεί και να ανοίγει αγορές και να τις εγκαθιστά θεσμικά στην κοινωνία, έτσι ώστε να λειτουργούν με παραμέτρους που θα διασφαλίζουν τον δίκαιο ανταγωνισμό μεταξύ των επιχειρήσεων και την ελευθερία του επιχειρείν.

Αργότερα, η κοινότητα του Mont Pelerin ιδρύθηκε το 1947 στην Ελβετία από τον Friedrich Hayek και χαρακτηρίζεται σαν μια διεθνής προσπάθεια διανοουμένων, όπως του Milton Friedman και του Karl Popper, για τη θεσμική ενσωμάτωση του νεοφιλελευθερισμού στον πραγματικό κόσμο. Παρ’ όλα αυτά, οι πεποιθήσεις τους ήταν αδύναμες και ιδιαίτερα περιθωριοποιημένες εκείνη την περίοδο. Τα κεϋνσιανά οικονομικά είχαν λάβει σημαντική δημοσιότητα και λαϊκή υποστήριξη και οι αντιλήψεις του Hayek κ.τ.λ. παρέμειναν κρυμμένες στις σκιές για μερικές δεκαετίες ακόμη. Τελικά, αυτές οι αντιλήψεις ήταν ικανές να εφαρμοστούν ως πολιτικές και να εκθρονίσουν τις σοσιαλδημοκρατίες του 1940–70. Αυτό οδήγησε στα χρόνια του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού από τη δεκαετία του '70 μέχρι και σήμερα. Η θεωρητική ανάλυση του νεοφιλελευθερισμού ολοκληρώθηκε. Μένει να εξεταστεί τώρα, ως ένα σύνολο οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών, καθώς και σαν μια μορφή διακυβέρνησης, που εφαρμόστηκαν στον πραγματικό κόσμο. Βέβαια, πριν γίνει αυτό, θα υπάρξει και μια ενδιάμεση στάση, η οποία θα εξετάσει το σύστημα της σοσιαλδημοκρατίας που εκθρόνισε ο νεοφιλελεύθερος πρίγκιπας. Πρέπει να γίνει απαραίτητα αναφορά στα κεϋνσιανά οικονομικά. Αυτά θα χτίσουν το έδαφος για τον σχολιασμό των νεοφιλελεύθερων πολιτικών σε μεταγενέστερο βαθμό. ⁶

Τα «χρυσά χρόνια» του καπιταλισμού (1945-73)

Όπως ειπώθηκε και προηγουμένως, οι αποτυχίες του κλασικού φιλελευθερισμού οδήγησαν σε μια αλλαγή του προσώπου του καπιταλιστικού συστήματος. Ο κεϋνσιανισμός και η σοσιαλδημοκρατία δήλωσαν παρόν. Μεταξύ του 1940–70, τόσο στη Δυτική Ευρώπη, όσο και στη Βόρεια Αμερική και σε κάποια τμήματα του Παγκόσμιου Νότου, οι κυβερνήσεις, εξαιτίας λαϊκών ξεσπασμάτων, οικοδόμησαν τα λεγόμενα κράτη πρόνοιας. Οι πολίτες, μέσα στα πλαίσιά τους, απολάμβαναν ξαφνικά δημόσια και καθολική ιατρική περίθαλψη, δωρεάν ή επιδοτούμενη εκπαίδευση — ακόμη και σε επίπεδο τριτοβάθμιας — σημαντικά προγράμματα δημόσιας στέγασης, εργατικές προσλήψεις πλήρους απασχόλησης, ενδυνάμωση των εργατικών ενώσεων και της συλλογικής εργατικής διαπραγματευτικής ικανότητας, καθώς και πολλές άλλες κατακτήσεις.

Το σύνολο ενδυναμώθηκε, το βιοτικό επίπεδο βελτιώθηκε, υπήρξε επέκταση των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, τα τραπεζικά συστήματα ρυθμίστηκαν, έτσι ώστε να αποφευχθεί η πυροδότηση νέων κρίσεων όπως αυτή του 1929. Ταυτόχρονα, υιοθετήθηκε μια προοδευτική φορολόγηση, η οποία οδήγησε σε χαμηλή φορολόγηση της εργατικής τάξης και, αντίθετα, σε μια βαριά φορολόγηση των ελίτ της εποχής, οι οποίοι μπορεί να πλήρωναν σε φόρους — ακόμη και στις ΗΠΑ — μέχρι και το 90% του ατομικού τους εισοδήματος, αλλά και το 50% του ετήσιου εισοδήματος της εταιρείας τους ( Αν και στην πραγματικότητα συνήθως πλήρωναν αρκετά λιγότερα ).

Μεταξύ αυτών των δεκαετιών σημειώνεται μια ετήσια αύξηση του ΑΕΠ της τάξης του 4–5%, αυξανόμενη παραγωγή και βιομηχανική καινοτομία, καθώς και χαμηλός πληθωρισμός και ανεργία. Συμπληρωματικά, ήταν μια περίοδος γρήγορης οικονομικής ανάπτυξης αλλά και μιας πιο ισότιμης κατανομής του πλούτου προς τα μεσαία και εργατικά στρώματα. Οι πραγματικοί μισθοί αυξήθηκαν και το κόστος ζωής μειώθηκε. Διάφορα λαϊκά αιτήματα ικανοποιήθηκαν. Παρ’ όλα αυτά, ο κεϋνσιανισμός — όπως και ο προκάτοχός του, ο κλασικός φιλελευθερισμός, αλλά και ο διάδοχός του, ο νεοφιλελεύθερος ιππότης — δεν ήταν σε θέση παρά να αντιμετωπίσει απλώς τα συμπτώματα του καπιταλιστικού τρόπου οργάνωσης. Δεν μπορούσε από μόνος του να αντιμετωπίσει τα βαθύτερα δομικά αίτια του κακού και να προσφέρει ίαση στις παθογένειες των κοινωνιών της εποχής. Για παράδειγμα και αυτά τα κράτη χτίστηκαν πάνω στην εκμετάλλευση των αναπτυσσόμενων χωρών. Επιπρόσθετα μια τέτοια δόμηση των κοινωνιών δεν ήταν ικανή να αντιμετωπίσει την εξελισσόμενη κλιματική κρίση, την αποξένωση των ανθρώπων, τους καταπιεστικούς θεσμούς και ιεραρχίες, την δράση των ισχυρών κρατών σαν μια διεθνή μαφία που υποτάσει άλλα έθνη και το ίδιο το φυσικό περιβάλλον στις παραμέτρους της απόκτησης εξουσίας και μεγιστοποίησης του κέρδους κ.τ.λ. Ήταν όμως συγκριτικά μια αρκετά καλύτερη επιλογή, όταν έχουμε ως σημείο αναφοράς τα συστήματα που προηγήθηκαν και αυτά που ακολούθησαν.⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰

Η σχολή οικονομικής σκέψης του Σικάγου

Ο νεοφιλελευθερισμός ως πεδίο αποτελείται από πληθώρα στενότερων υποπεδίων, με διαφορές μεταξύ τους. Το πεδίο, όμως, που αναμφίβολα επηρέασε σε μεγαλύτερο βαθμό τις κυβερνητικές πολιτικές που ακολουθήθηκαν τις επόμενες δεκαετίες ήταν η σχολή της οικονομικής σκέψης του Σικάγου. Την ίδια χρονική περίοδο, ο Milton Friedman, ένα από τα πιο σημαντικά πρόσωπα της οικονομικής σχολής του Σικάγου, ανέπτυξε τις δικές του κριτικές απέναντι στα κεϋνσιανά οικονομικά. Θεωρούσε πως αυτά δεν μπορούσαν να λύσουν ανερχόμενα προβλήματα, όπως το stagflation της δεκαετίας του '70. ¹¹ Και πώς έπρεπε να εγκαταλειφθούν και να αντικατασταθούν από ένα σετ οικονομικών πολιτικών που προωθούσαν το πνεύμα του νεοφιλελευθερισμού, δηλαδή: 1) Ιδιωτικοποιήσεις, 2) Μείωση των κρατικών δαπανών για αποσύνθεση του κράτους πρόνοιας, αλλά και 3) Απορρύθμιση των αγορών. Η πρώτη πρακτική εφαρμογή αυτών των πολιτικών, σε σημαντικό βαθμό, πραγματοποιήθηκε στη Χιλή, μετά το επιτυχημένο πραξικόπημα του Πινοσέτ, που υποστηρίχθηκε από τις ΗΠΑ, απέναντι στο δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο Salvador Allende το 1973. Ο Friedman και άλλα μέλη της σχολής του Σικάγου έδρασαν ως οικονομικοί σύμβουλοι του δικτάτορα Πινοσέτ και του καθεστώτος του. Ακολούθησαν γιγάντιες ιδιωτικοποιήσεις ακόμη και σε τομείς-κλειδιά, διάλυση του κράτους πρόνοιας, το άνοιγμα της χώρας προς το ξένο κεφάλαιο και η απορρύθμιση των αγορών.

Αυτές οι πολιτικές σχολιάστηκαν ως επιτυχία από τα διεθνή οικονομικά ινστιτούτα. Μάλιστα, το συμβάν χαρακτηρίστηκε ως το οικονομικό «θαύμα» της Χιλής. Στην πραγματικότητα, μια δεκαετία μετά το πραξικόπημα, αυτά τα μέτρα οδήγησαν σε πελώρια πτώση του βιοτικού επιπέδου του πληθυσμού και η οικονομία ήταν έτοιμη να καταρρεύσει μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980. Αργότερα, ο Πινοσέτ κυνήγησε τους οικονομικούς συμβούλους του από τη σχολή του Σικάγου και αρνήθηκε να προβεί σε περαιτέρω ιδιωτικοποιήσεις και απορρύθμιση των αγορών. Μάλιστα, αν και ποτέ δεν επανέφερε ή έφτασε το επίπεδο κρατισμού του Αλιέντε, αυτός επέτρεψε να πραγματοποιηθούν κάποιες εθνικοποιήσεις τομέων και ενίσχυσε κάπως τη ρυθμιστική ικανότητα του κράτους σε σύγκριση με πριν. Αυτό έγινε γνωστό από κάποιους, μέσω της ειρωνικής φράσης «Η οδός των αγοριών του Σικάγου προς τον σοσιαλισμό».

Η νεοφιλελεύθερη αντίληψη αξιοποιήθηκε ως ένα σετ πολιτικών που αρχικά εφαρμόστηκαν με τη βία σε χώρες του λεγόμενου «Τρίτου Κόσμου», όπως η Χιλή και γενικότερα σε χώρες του Νότιου Κώνου της Λατινικής Αμερικής. Αυτές οι χώρες διακατέχονταν από μια «περίεργη» αντίληψη για το πώς θα έπρεπε να δουλεύουν τα πράγματα. Θεωρούσαν πως οι πόροι που βρίσκονται στα εδάφη τους, θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν για το συμφέρον των κρατών τους και των πολιτών τους. Αυτή η αντίληψη τους, βέβαια, ήταν κάτι το ανεπίτρεπτο με βάση τα γεωπολιτικά συμφέροντα της Δύσης και ιδιαίτερα των ΗΠΑ, η οποία ήθελε να διαπεράσει τις αγορές των χωρών αυτών και να αποκτήσει πρόσβαση στους ενεργειακούς τους πόρους για την εξασφάλιση των συμφερόντων των επενδυτών της και του επιχειρηματικού κόσμου, καθώς και για την εκπλήρωση της γεωπολιτικής κυριαρχίας της στη παγκόσμια σκηνή ως νέα αυτοκρατορία, μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου.

Είναι γνωστό πως το κοινωνικο-οικονομικό χάσμα μεταξύ του «πρώτου» και του «τρίτου» κόσμου έκλεινε εξαιτίας της εφαρμογής των σοσιαλδημοκρατικών και «εθνικών» πολιτικών σε περιοχές όπως ο Νότιος Κώνος. Πρακτικά, ο νεοφιλελευθερισμός ήταν τελικά το ιστορικό μέσο για την υποταγή των χωρών αυτών, κάτω από την ηγεμονική δύναμη των ΗΠΑ. Οι χώρες αυτές αποτελούσαν πλέον περιφέρειες, οι οποίες ληστεύονταν από τα μεγάλα συστήματα εξουσίας, κάτι που οδήγησε πάλι στο χάσμα μεταξύ αναπτυγμένων δυτικών κρατών και αναπτυσσόμενων χωρών στην περιοχή αυτή. Υπό αυτή την έννοια, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές αποτέλεσαν ένα μέσο νεοαποικιοκρατίας που διαίρεσε την υδρόγειο σε 1) κέντρα εξουσίας και 2) περιφέρειες, που υποτάσσονται στα πρώτα και τα τροφοδοτούν. ¹²

Ο νεοφιλελευθερισμός επιστρέφει σπίτι (1980)

Απ' τη δεκαετία του '80, οι νεοφιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές εξαπλώθηκαν από τη Λατινική Αμερική πίσω στη βάση τους, τις ΗΠΑ, υπό τη διοίκηση του Ρίγκαν, αλλά και στο Ηνωμένο Βασίλειο, υπό την επίβλεψη της Μάργκαρετ Θάτσερ. Η ισορροπία της φορολόγησης αντιστράφηκε. Η φορολόγηση των υπερπλούσιων μειώθηκε δραστικά ή, με την πάροδο του χρόνου, έγινε και προαιρετική, ενώ το λογαριασμό συνήθως τον σηκωνόταν πλέον η εργατική και μεσαία τάξη. Ταυτόχρονα, ξεκίνησαν και πάλι μαζικές ιδιωτικοποιήσεις δημόσιων υπηρεσιών. Οι κρατικές δαπάνες για τη διατήρηση ενός κράτους πρόνοιας άρχισαν σταδιακά να μειώνονται. Τα εργατικά συνδικάτα δέχτηκαν σφοδρές και αιμοβόρες επιθέσεις. Υπήρξε, δηλαδή, και εκεί μια αντιστροφή των σοσιαλδημοκρατικών πολιτικών των προηγούμενων δεκαετιών. Η Θάτσερ αρθρώνει μία από τις πιο διάσημες φράσεις της: «Δεν υπάρχει η κοινωνία, μόνο τα άτομα και οι οικογένειές τους». Τόσο ο Ρίγκαν όσο και η Θάτσερ βασίζονταν σε μεγάλο βαθμό σε νεοφιλελεύθερες δεξαμενές σκέψης, όπως το Heritage Foundation και το Cato Institute, τα οποία με τη σειρά τους αποτελούν μεταγενέστερες ανεπίσημες διακλαδώσεις της κοινότητας Mont Pelerin. ¹³ ¹⁴ ¹⁵

Εδώ πρέπει να σημειωθεί η ταξική διάσταση του νεοφιλελευθερισμού. Το κράτος, κάτω από τις νεοφιλελεύθερες κοινωνίες, δε μειώνεται γενικά και αόριστα, αλλά τελικά αλλάζει χαρακτήρα. Τα τμήματα του κράτους που ελαχιστοποιούνται είναι τομείς που ανταποκρίνονται στις ανάγκες των πολιτών και εργατών, όπως τα εθνικά συστήματα υγείας, τα συνδικάτα, προγράμματα πρόνοιας, εκπαίδευση κ.λπ. Αντίθετα, όμως, οι κρατικές δαπάνες προς κατασταλτικές υπηρεσίες, όπως ο στρατός και η αστυνομία, παραμένουν σταθερές ή και το ποσοστό τους αυξάνεται επιθετικά. Ο νεοφιλελευθερισμός μειώνει τις κρατικές δομές που ενδυναμώνουν το γενικό πληθυσμό και, αντίθετα, διατηρεί, διευκολύνει και μεγιστοποιεί τα κρατικά τμήματα που εξυπηρετούν τις επιχειρηματικές ελίτ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα (ένα από τα άπειρα) αυτής της μετατόπισης του χαρακτήρα του κράτους αποτελεί η Βρετανία, κάτω από τη διοίκηση της Θάτσερ, όπου οι κρατικές δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ, τελικά παρέμειναν στο ίδιο ύψος χωρίς σημαντικές αυξομειώσεις. Το κράτος δεν ελαχιστοποιήθηκε. Άλλαξε χαρακτήρα. Η εποχή του νεοφιλελευθερισμού δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια πρακτική παλινδρόμηση στις συνθήκες του 19ου αιώνα. Ο κόσμος πλέον καλείται να καταλάβει πως, όπως και τότε, έτσι και τώρα, η αξία του καθορίζεται μόνο με βάση το τι μπορεί να προσφέρει στην αγορά. Αυτό που ξεκίνησε να επικρατεί μέσα από την εξάπλωση του νεοφιλελευθερισμού, ήταν σοσιαλισμός για τους πλούσιους και πειθαρχία της αγοράς για τον καθημερινό κόσμο.¹⁶

Ο νικητής του ψυχρού πολέμου

Η Σοβιετική Ένωση ήταν ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, το οποίο κατείχε ένα σημαντικό αρχείο παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων (όπως και η Δύση, φυσικά, ειδικότερα σε θέματα εξωτερικής πολιτικής). Ενώ δεν ήταν μια ιδιαίτερα ελευθεριακή κοινωνία στο εσωτερικό της και ενώ το μοντέλο που ακολούθησε κατείχε διάφορα προβλήματα και ελαττώματα, τελικά κατάφερε να μεταμορφωθεί μέσα σε μια μόνο γενιά, από μια αγροτική και φτωχή κοινωνία σε μια από τις πιο γρήγορες αναπτυσσόμενες οικονομίες του 20ού αιώνα. Αυτή η φτωχή και κατεστραμμένη αγροτική χώρα, πολύ γρήγορα έγινε ένα μεγάλο ώριμο βιομηχανικό κέντρο, με τεράστιο πλούτο που ανταγωνιζόταν τις ΗΠΑ (σε κάποιο βαθμό). Με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι ΗΠΑ και η νεοφιλελεύθερη ατζέντα τους αναδείχτηκαν νικητές της παγκόσμιας γεωπολιτικής σκακιέρας. Χωρίς το αντίπαλο δέος, ήταν πλέον ικανές να εξαπλώσουν τα πλοκάμια τους ανενόχλητες, προς ένα ευρύτερο φάσμα κατευθύνσεων. Στη Ρωσία υλοποιήθηκαν νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις της αγοράς μετά την πτώση της ΕΣΣΔ. Αυτές οι πολιτικές επέφεραν καταστρεπτικές συνέπειες για τη χώρα. Το βιοτικό επίπεδο των πολιτών για άλλη μια φορά κατακερματίστηκε και η Ρωσία, υπό κάποιες έννοιες τουλάχιστον, παλινδρόμησε πάλι πίσω σε τριτοκοσμικές καταστάσεις, από τις οποίες είχε ήδη φροντίσει να βγει. Παράλληλα, οι ΗΠΑ κέρδισαν και τον πόλεμο των ιδεών. Το αφήγημα που αναπαράγεται από εδώ και πέρα είναι αυτό του «ΤΙΝΑ», δηλαδή ότι δεν υπάρχει εναλλακτική μπροστά στις ανώτερες και αποτελεσματικότερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες και αγορές της Δύσης, οι οποίες αποτέλεσαν αξιοκρατικά τους ιστορικούς νικητές. ¹⁷ ¹⁸ ¹⁹

Ακολουθεί, κατά τη διάρκεια του 20ού και πρώιμου 21ου αιώνα, η διαδικασία της χρηματοπιστωτικοποίησης της οικονομίας, όπου τα χρηματοπιστωτικά ινστιτούτα και όργανα, πλέον, διακατέχουν ολοένα και μεγαλύτερο μερίδιο ως προς τη λήψη των αποφάσεων σχετικά με τις οικονομικές πολιτικές που εφαρμόζονται σε παγκόσμιο επίπεδο. Φυσικά, αναπαρήγαγαν νεοφιλελεύθερες πολιτικές, με τις μορφές που έχουν ήδη αναφερθεί, καθώς αυτές οι πολιτικές ενδυναμώνουν τις επιχειρηματικές ελίτ ακόμα περισσότερο, εις βάρος του ευρύτερου σώματος των πολιτών. Πλέον, τα κράτη ξεκινούν να υπηρετούν χρηματοπιστωτικά συμφέροντα, όπως αυτά των κεντρικών τραπεζών και των επενδυτών.²⁰ ²¹ ²²

Η οικονομική κρίση του 2008 έως και σήμερα

Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 ήταν αποτέλεσμα του απορρυθμισμένου χρηματοπιστωτικού συστήματος και άλλων μεταβολών, οι οποίες σταδιακά υλοποιήθηκαν από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα. Το παράδοξο της υπόθεσης είναι πως, τελικά, αυτή η κρίση δεν οδήγησε στην περιθωριοποίηση του νεοφιλελεύθερου συστήματος, αλλά στην περαιτέρω ενίσχυσή του. Αυτό που ακολούθησε ήταν η διάσωση των τραπεζών με χρήματα των φορολογουμένων και των δημόσιων ταμείων, η επιβολή μέτρων λιτότητας για τον γενικό πληθυσμό, καθώς και η περαιτέρω ιδιωτικοποίηση και απορρύθμιση των αγορών. ²³ Εδώ μπορεί να τεθεί μια πολύ απλή και λογική ερώτηση. Αν δεχτούμε πως τα κεϋνσιανά οικονομικά προκάλεσαν ή ήταν ανίκανα να επιλύσουν την κρίση του '70 και έπρεπε απαραιτήτως να αντικατασταθούν από τη νεοφιλελεύθερη εκδοχή, τότε γιατί αυτή τη φορά τα δεύτερα δεν έκαναν τον κύκλο τους, αφού προκάλεσαν την κρίση του 2008, η οποία ήταν ασύμμετρα πιο σοβαρή σε σύγκριση με αυτή της δεκαετίας του '70; Όπως και η ερώτηση, η απάντηση επίσης είναι πολύ απλή. Η μοντέρνα παγκοσμιοποιημένη οικονομία, όπως ειπώθηκε πριν, τελικά εξυπηρετεί στο μέγιστο δυνατό βαθμό τα συμφέροντα του επιχειρηματικού κόσμου και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Αυτός είναι αρκετός λόγος για να παραμείνουν τα πράγματα ως έχουν, παρά τα ελαττώματά τους, διότι οι αρνητικές συνέπειες τους επηρεάζουν την ευρύτερη κοινωνία, αλλά ωφελούν τη μεγάλη επιχειρηματική τάξη. Σε αντίθεση, τα κεϋνσιανά οικονομικά δεν εξυπηρετούσαν τους άρχοντες αυτού του κόσμου στο μέγιστο δυνατό βαθμό, οπότε έπρεπε να περιθωριοποιηθούν. Ένα σημαντικό ιστορικό έγγραφο που δηλώνει μια τέτοια τάση είναι το Powell Memorandum (1971), όπου ο επιχειρηματικός κόσμος και οι ολιγάρχες καλούνται να δράσουν για την επιρροή των κυβερνήσεων μέσα από την οικονομική τους ισχύ, με απώτερο σκοπό την ελαχιστοποίηση του κράτους πρόνοιας και των εργατικών και πολιτικών διεκδικήσεων των προηγούμενων δεκαετιών, και αντίθετα για τη μεγιστοποίηση του συμφέροντός τους. ²⁴

Νεοφιλελευθερισμός και Ελλάδα

Ας γίνει φανερό, σε αυτό το στάδιο, πως τελικά ο νεοφιλελευθερισμός εισχώρησε μέσα στην ελληνική πολιτική σκηνή. Το 1974, με την πτώση της στρατιωτικής χούντας, η Ελλάδα, κάτω από την ηγεσία του Καραμανλή και της Νέας Δημοκρατίας, ακολούθησε μια πορεία εκδημοκρατικοποίησης. Ο τρόπος οργάνωσης της εποχής βασιζόταν πάνω σε ένα κρατικό-καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης, όπου το κράτος έπαιζε σημαντικό ρόλο στο πώς θα εξελιχθεί η νέα κοινωνία. Η Ελλάδα έκανε αίτηση για συμμετοχή στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα και τελικά έγινε επίσημο μέλος της το 1981. Τα έτη 1974–81 χαρακτηρίζονταν από υψηλό βαθμό κρατικής παρέμβασης στην οικονομία, προστατευτικές πολιτικές κ.τ.λ. Τα χαρακτηριστικά του νεοφιλελευθερισμού ήταν ακόμη σχεδόν ανύπαρκτα, αν και η ευρωπαϊκή ενσωμάτωση της χώρας αποτελούσε τον προάγγελο μιας μεταγενέστερης ένταξης στο παγκόσμιο σύστημα οικονομίας.

Ο επόμενος σταθμός εστίασης είναι η δεκαετία του ’80 μέσα από τη διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ. Αρχικά, από το 1981, κάτω από τη διακυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου, το κράτος πρόνοιας επεκτάθηκε, οι τράπεζες εθνικοποιήθηκαν και επίσης έγινε φανερή η εφαρμογή πολιτικών ισότητας ως προς τον γενικό πληθυσμό. Μέχρι το 1985, στην Ελλάδα εφαρμόζονταν πολιτικές που ταίριαζαν καλύτερα με αυτές των ευρύτερων κρατών πρόνοιας και των κεϋνσιανών οικονομικών πολιτικών. Το 1985, όμως, ο χαρακτήρας του συστήματος μεταβλήθηκε για πρώτη φορά με ουσιαστικό τρόπο. Τότε έκανε την εμφάνισή του το πρόγραμμα σταθεροποίησης 1985–87 που εφάρμοσε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, εξαιτίας πιέσεων που άσκησαν πάνω στη χώρα οι διεθνείς αγορές και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η πολιτική του προγράμματος είχε ως αποτέλεσμα την υποτίμηση της δραχμής, το πάγωμα των μισθών και τη μη αναπροσαρμογή τους με βάση τον πληθωρισμό, καθώς και τη μείωση των κρατικών δαπανών προς τομείς που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του πληθυσμού, όπως η εκπαίδευση, η υγεία και τα προγράμματα πρόνοιας. Αυτό αποτελεί κομβικό ιστορικό σημείο. Από εδώ και πέρα η χώρα θα γινόταν ολοένα και πιο ευάλωτη ως προς τις πιέσεις των διεθνών αγορών. ²⁵

Ακολουθεί το πρώτο μισό της δεκαετίας του ’90, κάτω από τη διακυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, με πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη. Η κυβέρνησή του συνέχισε την επέκταση των νεοφιλελεύθερων μέτρων, μέσω προσπαθειών για την απορρύθμιση των αγορών, την αναδιάρθρωση του συστήματος συντάξεων και πιέσεων για την εκποίηση δημόσιων επιχειρήσεων σε ιδιωτικά χέρια. Αξίζει να σημειωθεί, ωστόσο, πως λόγω λαϊκής αντίδρασης και συνταγματικών περιορισμών, αυτές οι αλλαγές δεν εφαρμόστηκαν επιτυχώς εκείνη τη χρονική στιγμή.

Οι πολιτικές του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη υλοποιήθηκαν τελικά με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα κατά τη διακυβέρνηση του Κώστα Σημίτη, από το 1996 και εξής. Στόχος του υπήρξε η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωζώνη, γεγονός που απαιτούσε την πλήρωση συγκεκριμένων μακροοικονομικών και θεσμικών κριτηρίων, τα οποία μετέβαλλαν ριζικά το μεταπολιτευτικό οικονομικό υπόδειγμα. Η αναδιάρθρωση του κράτους πρόνοιας και η μετάβαση σε πολιτικές της λεγόμενης «τρίτης οδού» (Third Way) αποτελούσαν αναγκαίες προσαρμογές. Η «απελευθέρωση» των αγορών θεσμοθετήθηκε στην Ελλάδα μαζί με άλλες ρυθμίσεις, που οδήγησαν στην ιδιωτικοποίηση στρατηγικών τομέων της οικονομίας.

Η επόμενη περίοδος καλύπτει τα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα, έως και το 2008, όταν ξέσπασε η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση. Ο χαρακτήρας του οικονομικού συστήματος δεν διαφοροποιήθηκε ουσιωδώς σε σχέση με την προηγούμενη διακυβέρνηση Σημίτη. Η αποδιάρθρωση του κράτους πρόνοιας και η εμβάθυνση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών συνεχίστηκαν σταδιακά, μέσα από επιμέρους και σχεδόν αθόρυβες τροποποιήσεις του θεσμικού πλαισίου.

Καίρια καμπή αποτέλεσε η χρονιά 2010, με την υπογραφή του πρώτου Μνημονίου συνεργασίας μεταξύ Ελλάδας, Ευρωπαϊκής Ένωσης και Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Το αποτέλεσμα ήταν η βίαιη δημοσιονομική προσαρμογή: μειώσεις σε μισθούς και συντάξεις, αύξηση του ΦΠΑ, περαιτέρω ιδιωτικοποιήσεις, που συνεχίστηκαν με ακόμη μεγαλύτερη ένταση με το δεύτερο Μνημόνιο του 2012. Όπως και στις προηγούμενες περιόδους, το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού κατακερματίστηκε, ενώ η εργασιακή ανασφάλεια και η κοινωνική περιθωριοποίηση διογκώθηκαν.

Αυτό το σκηνικό προκάλεσε ένα πρωτοφανές κύμα λαϊκής αγανάκτησης και κινητοποιήσεων κατά των πολιτικών λιτότητας, οι οποίες, τουλάχιστον προσωρινά, αποσταθεροποίησαν το δικομματικό σύστημα. Μέσα από αυτό το ρήγμα, ο ΣΥΡΙΖΑ εισήλθε δυναμικά στο πολιτικό προσκήνιο και ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας. Παρά τις προεκλογικές του εξαγγελίες περί ρήξης με το καθεστώς των Μνημονίων, η κυβέρνησή του κατέληξε να υπογράψει το τρίτο Μνημόνιο το 2015, εντείνοντας τη θεσμική παγίωση του νεοφιλελευθερισμού στην Ελλάδα.

Αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης υπήρξε η μακροπρόθεσμη δέσμευση της χώρας σε ένα αυστηρό κανονιστικό και δημοσιονομικό πλαίσιο μέχρι το 2060, υπό την εποπτεία διεθνών οργανισμών, με την εδραίωση ενός καθεστώτος δημοσιονομικής επιτροπείας. Έτσι, η Ελλάδα βρέθηκε «υποδουλωμένη» στις απαιτήσεις των αγορών και των θεσμών, χωρίς ουσιαστικά δημοκρατικά περιθώρια επαναδιαπραγμάτευσης της οικονομικής της κυριαρχίας. ²⁶

Τι είναι ο νεοφιλελευθερισμός;

Ο νεοφιλελευθερισμός αποτελεί:

Μια πολιτική και οικονομική ιδεολογία.
Ένα σετ κοινωνικών και οικονομικών πολιτικών που εφαρμόστηκαν σταδιακά από τη δεκαετία του '70 και αργότερα, και χαρακτηρίζονται από ιδιωτικοποιήσεις, διάλυση του κράτους πρόνοιας και απορρύθμιση των αγορών. Αποτελεί, εξαιτίας αυτού, κρατική παρέμβαση για την εξυπηρέτηση των υπερπλούσιων, οι οποίοι προστατεύονται από το κράτος-νονό που έθρεψαν μέσα από τη χρηματοδότησή τους, ενώ ταυτόχρονα ο φτωχός πληθυσμός το μόνο που λαμβάνει είναι η πειθαρχία της αγοράς.

Επιπρόσθετα,
3) Αποτελεί τύπο διακυβέρνησης. Στα χρόνια της νεοφιλελεύθερης περιόδου, οι ικανότητες λήψης αποφάσεων περνάνε από τις εκλεγμένες από τον λαό κυβερνήσεις στα διεθνή οικονομικά σώματα, όπως το IMF, κάτι που αποτελεί μια πολύ σοβαρή επίθεση προς τις δημοκρατίες και έχει ως λογική συνέπεια την αντικατάστασή τους από πλουτοκρατίες.

Συμπληρωματικά,
4) Έχει οδηγήσει στην οικονομοποίηση κάθε τομέα της ανθρώπινης ύπαρξης, μέσα από την εισαγωγή μιας αγοροκεντρικής αντίληψης σε όλες τις σφαίρες της ζωής – π.χ., ακόμη και οι ανθρώπινες σχέσεις αποτελούν πλέον μια αγορά, με προσφορά και ζήτηση, μέσα από τη χρήση dating apps κ.λπ.

Τέλος,
5) Χαρακτηρίζεται από τροποποίηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, έτσι ώστε να αναπαράγονται ανθρωπολογικοί κύκλοι με μειωμένα αισθήματα αλληλεγγύης και συνεργασίας, και αντίθετα, με μεγιστοποιημένες ανταγωνιστικές και ατομοκεντρικές αξίες. Αποτελεί, λοιπόν, και πνευματική επίθεση στον χαρακτήρα του κάθε προσώπου.

Τι πρέπει να γίνει;

Το κλειδί και ο βασικός μοχλός για αλλαγή είναι η κινητοποίηση του πληθυσμού. Στις σημερινές «δημοκρατίες» ο ρόλος του κοινού είναι να εμφανίζεται μια φορά στα τέσσερα χρόνια, να ψηφίζει για τους αντιπροσώπους του — τους «σοφούς» ανθρώπους, τους τεχνοκράτες, τους υπεύθυνους διανοούμενους — και στη συνέχεια να εξαφανίζεται από τη δημόσια αρένα. Η ψήφος είναι ένα κομμάτι που αξίζει να εξασκήσει κανείς. Αποτελεί όμως ένα μικρό κομμάτι και πρέπει να συνοδεύεται από μαζική κινητοποίηση για άσκηση πιέσεων. Μια στρατηγική που ίσως βγάζει νόημα, είναι να ψηφιστούν αντιπρόσωποι οι οποίοι είναι, συγκριτικά με άλλους, πιο ανταποκρίσιμοι στις ανάγκες του κοινού. Η λογική είναι πως ψηφίζεις το μικρότερο κακό, για να κρατήσεις εκτός θέσεων εξουσίας κομματικούς οργανισμούς, τους οποίους μπορείς να κουμαντάρεις πιο δύσκολα μέσα από τον ακτιβισμό.

Το ζήτημα είναι πως και οι νέοι, πιο ανταποκρίσιμοι υποψήφιοι δεν θα επιφέρουν ουσιαστικές αλλαγές μόνοι τους. Πρέπει να εξαναγκαστούν από τους πολίτες να κάνουν κάτι τέτοιο. Ένα μαζικό κίνημα, που σε πρώτο βαθμό θα έχει ως αιτήματα την αντιστροφή των νεοφιλελεύθερων πολιτικών και την επιστροφή σε κράτη πρόνοιας, είναι ένα λογικό, βραχυπρόθεσμο βήμα. Ιδανικά, και μακροπρόθεσμα, τα αιτήματα του κόσμου χρειάζεται να αποσκοπούν σε βαθύτερες αλλαγές, όπως στην κατάργηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, την αποσύνθεση των κρατών και την αντικατάστασή τους από συνεργατικές συμμετοχικές δομές που εξυπηρετούν την κοινότητα με βάση την ανάγκη και όχι το κέρδος.

Παρ’ όλα αυτά, η διάλυση του κρατικού καπιταλισμού αυτή τη στιγμή δεν αποτελεί σοβαρή στρατηγική. Δεν υπάρχει ένα λαϊκό, δημοκρατικό δίκτυο οργανωμένο από τη βάση, που να μπορεί να αντικαταστήσει τις λειτουργίες του κράτους. Έχουν υπάρξει ιστορικά, και υπάρχουν και σήμερα, μικρόβια αυτού του δικτύου — π.χ. οι αναρχοσυνδικαλιστές της Ισπανίας ή, σήμερα, εργοστάσια όπως η ΒΙΟΜΕ, αλλά και άλλες συνεργατικές εταιρείες σε διεθνές επίπεδο κ.τ.λ. Μέχρι όμως να ωριμάσει και να αναπτυχθεί ένα τέτοιο δίκτυο, που θα μπορεί να καταπιεί το κράτος και να αντικαταστήσει τις λειτουργίες και τις υπηρεσίες του, είμαστε εγκλωβισμένοι να διαλέξουμε μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών υπηρεσιών. Αυτή είναι η πραγματικότητα στην οποία βρισκόμαστε φυλακισμένοι.

Ο κόσμος πρέπει να πιέσει για τη συρρίκνωση της ιδιωτικής επιχειρηματικής σφαίρας και την αντικατάστασή της από την κρατική παρουσία. Το κράτος είναι καταπιεστικό, αλλά ταυτόχρονα δρα και σαν ασπίδα που μετριάζει την πειθαρχία της αγοράς, η οποία στρέφεται κυρίως κατά του απλού κόσμου. Μια ιδιωτική επιχείρηση έχει ως ύψιστη παράμετρο το κέρδος και άρα είναι ολοκληρωτικά μη ανταποκρίσιμη προς τις ανάγκες του συνόλου. Οι εκλεγμένες κυβερνήσεις είναι, αν και σε περιορισμένο βαθμό, τμηματικά ανταποκρίσιμες στις ανάγκες του πληθυσμού, αν αυτός ασκήσει αρκετή ποσότητα πίεσης. Μέχρι να υπάρξουν οι κατάλληλες δομές για την οικοδόμηση μιας μετακαπιταλιστικής τάξης πραγμάτων, ο κόσμος πρέπει να πιέσει για επέκταση της δημόσιας κρατικής σφαίρας και την αναδιοργάνωση του πολιτεύματος σε ολοένα και πιο ανταποκρίσιμες, συμμετοχικές και δημοκρατικές μορφές — όπως ακριβώς έχει κάνει και στο παρελθόν πετυχημένα, κάτω από σημαντικά πιο αντίξοες συνθήκες, σε σύγκριση με αυτές που επικρατούν σήμερα.

Βιβλιογραφίκές αναφορές

Ανδρέου, Βαγγέλης. “Τελικά, τι στο καλό είναι ο νεοφιλελευθερισμός; | Liberal.gr.” Liberal.gr, 2022, www.liberal.gr/think-tanks/telika-ti-sto-kalo-einai-o-neofileleytherismos. Accessed 8 Apr. 2025
↩︎
“H Νέα Τάξη Πραγμάτων και ο συνωμοσιολογικός της μανδύας.” Newsbeast, 24 Nov. 2016, www.newsbeast.gr/world/arthro/2470429/h-nea-taxi-pragmaton-ke-o-sinomosiologikos-tis-mandias. Accessed 8 Apr. 2025.
↩︎
https://www.investopedia.com/terms/n/neoliberalism.asp
↩︎
Pells, Richard H, and Christina D Romer. “Great Depression.” Britannica, 23 Oct. 2024, www.britannica.com/event/Great-Depression.
↩︎
Petersen, Klaus, et al. “The Cold War and the Welfare State in Western Europe.” International Impacts on Social Policy, 2022, pp. 47–59, https://doi.org/10.1007/978-3-030-86645-7_5.
↩︎
“The Early Origins of Neoliberalism: Colloque Walter Lippman (1938) and the Mt Perelin Society (1947).” Educational Philosophy and Theory, vol. 55, no. 14, 25 July 2021, pp. 1–8, www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00131857.2021.1951704, https://doi.org/10.1080/00131857.2021.1951704.
↩︎
Maddison , Angus. “The World Economy.” OECD, 2025, www.oecd.org/en/publications/the-world-economy_9789264189980-en.html. Accessed 12 Apr. 2025.
↩︎
Hobsbawm, Eric (1994). Age of Extremes: The Short Twentieth Century 1914–1991. Michael Joseph.
↩︎
Flora, Peter , and Arnold Heidenheimer. “The Development of Welfare States in Europe and America.” Google Books, 2025, books.google.gr/books/about/The_Development_of_Welfare_States_in_Eur.html?id=ompqRxEt_fwC&redir_esc=y. Accessed 12 Apr. 2025.
↩︎
Eichengreen, Barry. “The European Economy since 1945.” Google Books, 2025, books.google.gr/books/about/The_European_Economy_Since_1945.html?id=e6CI0eenpSEC&redir_esc=y. Accessed 12 Apr. 2025.
↩︎
Montevirgen, Karl. “Britannica Money.” Www.britannica.com, www.britannica.com/money/what-is-stagflation.
↩︎
Klein, N. (2007). The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism. Metropolitan Books, Chapters 2, 3,4, (Pages 73-135) and 5 and 8 ( Pages 161-175, 285-305).
↩︎
Ventresca, Roberto. “Neoliberal Thinkers and European Integration in the 1980s and the Early 1990s.” Contemporary European History, 19 July 2021, pp. 1–17, https://doi.org/10.1017/s0960777321000199.
↩︎
Djelic, Marie-Laure. “Spreading Ideas to Change the World: Inventing and Institutionalizing the Neoliberal Think Tank.”/ papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2492010.
↩︎
https://info-war.gr/i-ekdikisi-tis-magki-thatser/
Accessed 12 Apr. 2025.
↩︎
Harvey, D. (2005). A Brief History of Neoliberalism. Oxford University Press, Chapter 3: "The Neoliberal State" (pp. 64–65).
↩︎
Fukuyama, F. (1989). The End of History? The National Interest, No. 16 (Summer), pp. 3–18.
↩︎
Kotz & Weir, 2007, Russia’s Path from Gorbachev to Putin, Chapter 7: "Shock Without Therapy
↩︎
Stiglitz, 2002, Globalization and Its Discontents, Chapter 5: "Who Lost Russia?
↩︎
Epstein, G. (ed.) (2005). Financialization and the World Economy. Cheltenham: Edward Elgar.
↩︎
Harvey, D. (2005). A Brief History of Neoliberalism. Oxford University Press, (pp. 161).
↩︎
Ban, C. (2016). Ruling Ideas: How Global Neoliberalism Goes Local. Oxford University Press. ( Κεφάλαιο 5)
↩︎
Gowan, P. (2009). Crisis in the Heartland: Consequences of the New Wall Street System. New Left Review, 55, 5–29
↩︎
https://www.reuters.com/investigates/special-report/assets/usa-courts-secrecy-lobbyist/powell-memo.pdf
↩︎
Δημήτρης Στεργίου. “FLASHBACK – 12 Οκτωβρίου 1985 – Η πρώτη μεταπολεμική λεηλασία οικονομίας και νοικοκυριών….” Οικονομικός Ταχυδρόμος - Ot.gr, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 12 Oct. 2021, www.ot.gr/2021/10/12/apopseis/opinion/12-oktovriou-1985-i-proti-metapolemiki-leilasia-oikonomias-kai-noikokyrion/. Accessed 12 Apr. 2025.
↩︎
https://vouliwatch.gr/news/article/i-lixi-toy-mnimonioy-kai-i-exodos-apo-tin-krisi
↩︎

Από τα Kάτω

Αναζήτηση αυτού του ιστολογίου